Denyɛrɛni ka banaw

A ka fisa ka jateminɛ kɛ den ka bana ko la, ani k’a furakɛ joona joona.

Bana minnu bɛ mɛn baliku la san’a k’a faga, olu bɛ se ka denyɛrɛni faga waati kunkuruni kɔnɔ.

Denyɛrɛni bɛ bange ni bana ni fiɲɛ minnu ye

Nin tɔɔrɔw bɛ se ka den sɔrɔ k’a to ba dɛbɛ la walima jiginni senfɛ. Ni den bangera dɔrɔn, aw b’a fan bɛɛ lajɛ ni fiɲɛ t’a yɔrɔ dɔ la. Ni nin taamasiɲɛ dɔ b’a la:

• N’a ma ninakili a bange yɔrɔ la;
• N’a dusukun tantanni ma se ka dɔn, walima n’a dusukun tantanko hakɛ tɛ siɲɛ 100 bɔ miniti kɔnɔ;
• N’a fari bɛɛ kɛra jɛman falasa ye, bulama walima nɛrɛmuguma a kɛlen kɔ ka ninakili daminɛ;
• N’a sen n’a bolow kolo fagalen don; n’a t’u lamaga hali n’aw y’a ɲɔmɔti;
• N’a ninakili bɛ fereke 15 a bangenen kɔ,

O b’a jira ko a ka kɛnɛya ma dafa. Aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la. A bɛ se ka kɛ fiɲɛ bilala kunsɛmɛ na jiginni waati. Bana wɛrɛ tɛ se ka nin fiɲɛ ninnu lase den ma cogosi la, fo n’a sɔrɔla den mɛnna sira la (lɛrɛ 12) daga cilen kɔfɛ. A ka c’a la fura minnu b’an bolokɔrɔ, olu tɛ se k’a furakɛ. O la, aw bɛ den to funteni na min t’a degun (sɛbɛn ɲɛ Aw bɛ den bila funteni na – nka funteni man kan ka bonya kojugu).

Ni denyɛrɛni bɛ fɔɔnɔ, joli b’a banakɔtaa la, walima ni jolimisɛnni ka ca a fari la, o b’a jira ko a farikolo mako bɛ witamini K la.

Ni den ma ɲɛgɛnɛ kɛ walima banakɔtaa, a bangenen tile fila fɔlɔ, aw bɛ se n’a ye dɔgɔtɔrɔw ma.

Denyɛrɛni ka bana minnu bɛ mɔgɔ jɔrɔ, olu taamasiɲɛw filɛ:

1. Ni nɛ bɛ bɔ den bara la walima kasa goman, o ye tetanɔsi taamasiɲɛ ye. (aw ye sɛbɛn ɲɛ Denyɛrɛni ka tetanɔsibana lajɛ). Aw b’a bara ɲigin ni alikɔli ye, o kɔ, aw b’a dayɛlɛlen to fiɲɛ na. Ni bara lamini kalayara, k’a bilen, aw b’a furakɛ ni anpisilini (ampicilline) ye, walima penisilini (pénicilline).
2. Ni den fari ka kalan kosɛbɛ fo ka tɛmɛ degere 40 kan, o tɛ taamasiɲɛ ɲuman ye. N’o kɛra, aw bɛ fini bɛɛ bɔ a la, ka sɔrɔ ka fini wɛrɛ su ji la k’a fari jɔsi n’o ye (sɛbɛn ɲɛ Farigan lajɛ). Aw bɛ se k’a ko ni ji wɔlɔkɔlen ye ani ka asipirini dɔ d’a ma. (Aw b’aw janto den ka fura tata hakɛ la).
3. Aw bɛ den fari kalaya kun ɲɛɲini k’o dɔn ni banamisɛn dɔ t’a la. N’o don, aw bɛ anpisilini, ampicilline di a ma walima penisilini, pénicilline.
4. Aw b’a jateminɛ ni jikodɛsɛ t’a fari la. Ni den fari sumalen don kojugu, o fana bɛ se ka kɛ farigan taamasiɲɛ ye (banamisɛnw).
3. Jalibana (dɔw b’a wele kɔnɔɲama): Ni den fari ka kalan, aw bɛ fɛɛrɛ kɛ a fari ka sumaya i n’a fɔ a ɲɛfɔra cogo min ka tɛmɛ. Aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la joona (aw ye sɛbɛn ɲɛ Kirinni, jali lajɛ). Aw b’a jateminɛ ni jikodɛsɛ t’a fari la. Ni den bɛ to ka ja kabini a bange don, o b’a jira ko fiɲɛ bilala a kunsɛmɛ na jiginni senfɛ. Bangeni kɔfɛ ka mɛn, ni den bɛ to ka ja, aw b’a jateminɛ ni tetanɔsibana t’a la (sɛbɛn ɲɛ Denyɛrɛni ka nɛgɛtigɛbana sɔrɔ sababu) walima kanjabana (sɛbɛn ɲɛ Kanjabana ni kunsɛmɛnabana).
4. N’aw y’a ye ko den ka bana ka jugu, a b’a kun jan (aw ye sɛbɛn ɲɛ Kanjabana ni kunsɛmɛnabana lajɛ), o bɛ se ka kɛ kanjabana taamasiɲɛ ye walima tetanɔsi (sɛbɛn ɲɛ Denyɛrɛni ka nɛgɛtigɛbana sɔrɔ sababu). O la, aw ka kan k’aw teliya ka taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la joona joona.
4. Mura ni banamisɛnw: Mura ka teli ka denyɛrɛni minɛ, nka o tɛ jɔrɔnako ye. A bɛ kɛnɛya a yɛrɛ ma. Ni farigan bɛ den na, a tɛ sɔn dumuni na, a tɛ sunɔgɔ ka ɲɛ walima a ninakili ka teli ni siɲɛ 40 ye miniti kelen kɔnɔ, o b’a jira ko bana juguman dɔ b’a la. O la, aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la.
5. Girinya: Ni fɛn tɛka fara den girinya kan dɔgɔkun 2 fo ka se dɔgɔkun 3 ma a bangenen kɔfɛ, aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la. Dɔɔni bɛ bɔ den caman girinya la u bangenen tile fɔlɔw la. O tɛ baasi ye. Dɔgɔkun fɔlɔ kɔfɛ, garamu 200 ɲɔgɔn bɛ fara den kɛnɛman bɛɛ girinya kan dɔgɔkun o dɔgɔkun. Dɔgɔkun fila bɛ dafa waati min, den kɛnɛman bɛɛ ka kan k’a bange don girinya ɲɔgɔn sɔrɔ. Ni fɛn tɛka fara a girinya kan walima dɔ de bɛka bɔ a la, o b’a jira ko den man kɛnɛ. O la, ba ka kan k’a yɛrɛɲininka ni den tun ka kɛnɛ a bange waati la ani n’a tun bɛ sin min ka ɲɛ. Aw bɛ den lajɛ ni bana wɛrɛw taamasiɲɛw b’a la. N’aw tɛ bana kun dɔn, ani fana n’aw tɛ se k’u furakɛ, aw bɛ taa ni den ye dɔgɔtɔrɔso la.
6. Fɔɔnɔ. Den sin mintɔ mana fiɲɛ sama, a bɛ girinti fo sinjikuru bɛ bɔ tuma dɔw la. O tɛ bana ye. Ni den tilala sinmin na, ba ka kan k’a da a kamakun na, k’a gosi-gosi a kɔ la dɔɔni dɔɔni walasa fiɲɛ min taara a kɔnɔsin mintɔ la, a ka girinti k’o labɔ. A kɛcogo ɲuman filɛ nin ye ja la.

Sinmin kɔfɛ, aw ye fɛɛrɛ kɛ den ka girinti.

1. Sinmin kɔfɛ, ni den bɛ fɔɔnɔ aw kɛlen k’a laada, aw bɛ to k’a lasigi ka waati kɛsin min o min.
2. Ni den ka fɔɔnɔ ka jugu, a farikolo ji bɛ dɔgɔya, a bɛ fasa, o b’a jira k’a man kɛnɛ. Ni kɔnɔboli fana bɛ den na, o b’a jira ko kɔnɔnabana dɔ b’a la. (sɛbɛnɲɛ Furakɛli kɛrɛn­kɛrɛnnen ka a ɲɛsin kɔnɔboli suguyaw ma). Jolilabanaw (sɛbɛn ɲɛ nataw lajɛ), kanjabana (sɛbɛn ɲɛ Kanjabana ni kunsɛmɛnabana) ani bana wɛrɛw bɛ se ka den bila fɔɔnɔna.
3. Ni den fɔɔnɔɲɛ ye nɛrɛmuguma ye walima binkɛnɛma, o b’a jira ko kɔnɔnabana b’a la (sɛbɛn ɲɛ Nugu gerenni), kɛrɛn­kɛrɛnnenya la n’a kɔnɔ tɔnnen don walima n’a tɛ banakɔtaa sɔrɔ. N’a b’o cogo la, aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la.
7. Ni den tɛ sin min ka ɲɛ walima n’a banna sin na ka tɛmɛ lɛrɛ 4 kan, o tɛ taamasiɲɛ ɲuman ye; janko n’a fari fagalen don a kan, k’a kɛ i n’a fɔ a man kɛnɛ: a bɛ kasi walima a masumalen don ka tɛmɛ a kɛcogo kɔrɔ kan. Bana caman bɛ nin taamasiɲɛ ninnu kɛ den na, nka kun minnu dɔnnen don kosɛbɛ n’u ka jugu den bangenen dɔgɔkun fila fɔlɔ kɔnɔ, olu bɛ sɔrɔ joli la (sɛbɛn ɲɛ fila nataw lajɛ) ani fana u bɛ se ka kɛ tetanɔsi taamasiɲɛ ye (sɛbɛn ɲɛ Denyɛrɛni ka nɛgɛtigɛbana sɔrɔ sababu).

Ni den tɛ sin min ka ɲɛ walima a bɛ i n’a fɔ a man kɛnɛ

Aw y’a fari fan bɛɛ lajɛ ka ɲɛ, i n’a fɔ a ɲɛfɔra cogo min na sigida sabanan kɔnɔ. Aw b’aw jija ka nin taamasiɲɛ ninnu jateminɛ:

• Aw y’a lajɛ n’a ninakili degunnen tɛ. N’a nu bɔrɔbɔrɔlen don, aw b’a sama n’aw da ye i n’a fɔ a jiralen don cogo min na sɛbɛn ɲɛ Nu gerenni ni nuji bɔli na. N’a ninakili ka teli (siɲɛ 50 walima a ka ca n’o ye miniti kelen kɔnɔ), n’a fari ɲɛ yɛlɛmana, n’a ninakili bɛ fereke, ani n’a ninakilitɔ galakakolo bɛ to ka don ka bɔ, ninnu b’a jira ko sinkɔrɔkɛrɛdimi b’a la (pneumonie; sɛbɛn ɲɛ Sinkɔrɔkɛrɛdimi taamasiɲɛw). Sinkɔrɔkɛrɛdimi (pneumonie) bɛ denyɛrɛni minnu na, olu tɛ sɔgɔsɔgɔ tuma dɔw la; taamasiɲɛ minnu fɔra Sinkɔrɔkɛrɛdimi kan, olu si tɛ ye den na. N’aw sɔmina ko Sinkɔrɔkɛrɛdimi bɛ den na, aw b’a furakɛ i n’a fɔ jolilabanaw bɛ furakɛ cogo min na (aw ye sɛbɛn ɲɛ nataw lajɛ).
• Aw bɛ den fari lajɛ:
• Ni a dawolo ni a ɲɛda ɲɛ yɛlɛmana, o b’a jira ko sinkɔrɔkɛrɛdimi (pneumonie) b’a la, (fiɲɛ bɛ sɔrɔ a sɔn na walima a bangera ni bana wɛrɛ ye).
• Ni den ɲɛda ni a ɲɛkisɛw kɛra nɛrɛmuguma ye a bangenen tile duuru fɔlɔ kɔnɔ, o b’a jira ko bana ka jugu. O la, aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la. Ni den fari kɛra nɛrɛmuguma ye a bangenen tile duuru fɔlɔ, a ka c’a la o tɛ baasi ye. N’a bɛ nin cogo la, ba ka kan ka sin bisi k’a di den ma ni kutu ye. Aw bɛ fini bɛɛ bɔ den na, ka bila yɔrɔ la, yeelen b’a sɔrɔyɔrɔ min kosɛbɛ (aw kana a bila tile la).
• Aw bɛ maga den ŋuna na k’a lajɛ (sɛbɛn ɲɛ Den ŋuna jiginni lajɛ):

Ni den ŋuna jiginnen don, o b’a jira ko jikodɛsɛ b’a farikolo la. (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Farikolojidɛsɛ taamasiɲɛw lajɛ.)

Ni ŋuna fununen don, o b’a jira ko kanjabana bɛ den na. (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Kanjabana taamasiɲɛw lajɛ.)

Kunnafoni nafama: Ni kanjabana ni farikolo jikodɛsɛ ye ɲɔgɔn sɔrɔ den na, o tɛ dɔn a ŋuna fɛ. Aw bɛ aw jija ka farikolo jikodɛsɛ taamasiɲɛ wɛrɛw ɲini (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Farilajidɛsɛ taamasiɲɛw lajɛ) ani kanjabana fana taamasiɲɛ wɛrɛw (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Taamasiɲɛ minnu bɛ ye denyɛrɛnin kanjabanatɔ la lajɛ).

• Aw bɛ den kɛcogo jateminɛ (a tulonkɛcogo n’a ɲɛkun).
• Ni den bɛ to ka ja, ani ka sɛrɛkɛsɛrɛkɛ, o bɛ se ka kɛ tetanɔsi ni kanjabana taamasiɲɛ ye walima a bɛ se ka kɛ fiɲɛ ye kunsɛmɛ sɔrɔ jiginni senfɛ. N’aw magara den na walima aw y’a yɛlɛma, a fasa bɛɛ bɛ wuli ka jɔ. O bɛ se ka kɛ tetanɔsibana ye. Aw bɛ a lajɛ n’a da bɛ se ka waga walima n’a kunbere bɛ se ka kuru (sɛbɛn ɲɛ Kunbere ka dimi dɔnni sɛgɛsɛgɛli).
• Ni den bɛ a sɛrɛkɛsɛrɛkɛ, a ɲɛjɛ bɛ tigɛ, a ka c’a la, tetanɔsibana t’a la. Nin jali suguyaw bɛ sɔrɔ kanjabana de fɛ, nka farikolo jikodɛsɛ ani farigan jugumanba de y’a sababubaw ye. Aw bɛ se ka den kun don a kunberew ni ɲɔgɔn cɛ wa? Ni den jalen don nin kɛli ma walima n’a bɛ kasi dimi bolo, o bɛ se ka kɛ kanjabana ye (aw ye sɛbɛn ɲɛ Kanjabana ni kunsɛmɛnabana lajɛ).
• Aw bɛ jolilabanaw (septicémie) taamasiɲɛw jateminɛ.

Jolibana

Denyɛrɛniw farikolo tɛ se ka bana misɛnniw kɛlɛ ka ɲɛ. Ni banakisɛ donna den joli la farikolo fɛ walima a barajuru jiginni waati, a bɛ jɛnsɛn a fari fan bɛɛ la. Nin bana in bɛ dɔn den na a bangenen tile fɔlɔ walima tile filanan.

Jolilabana taamasiɲɛw

Danfara bɛ denyɛrɛniw ka bana misɛnni ni den kɔrɔbaw ta cɛ. A ka c’a la, denyɛrɛniw ka bana caman ye jolilabana de ye.

Taamasiɲɛ minnu ka teli ka ye, olu de filɛ:

• Den tɛ sin min ka ɲɛ;
• A ɲɛna sunɔgɔ tɛ ban;
• A fari bɛ jɛ (jolidɛsɛ);
• A bɛ fɔɔnɔ walima a kɔnɔ bɛ boli;
• A fari bɛ kalaya walima a bɛ sumaya kojugu (fo ka jigin degere 35 duguma);
• A kɔnɔ bɛ tɔn;
• A farikolo ɲɛ bɛ kɛ nɛrɛ ye (sayi);
• A bɛ ja;
• A fari ɲɛ bɛ yɛlɛma.

Ni nin taamasiɲɛ ninnu dɔla kelen yera den na, o sababu tɛ jolila bana ye nka n’u caman ye ɲɔgɔn sɔrɔ den na, o bɛ se kɛ jolilabana ye.

Denyɛrɛni fari tɛ kalaya a ka bana bɛɛ la. A fari bɛ se ka kalaya, ka sumaya walima ka to a cogo la.

N’aw sɔmina ko jolilabana bɛ denyɛrɛni na, a furakɛcogo filɛ:

• Aw bɛ den pese fɔlɔ k’a girinya dɔn. O kɔ, kilogaramu o kilogaramu, aw bɛ anpisilini, ampicilline (sɛbɛn ɲɛ Kunfinnin wa anpisilini (l’ampicilline) lajɛ) miligaramu 50 pikiri kɛ ka bɛn o ma siɲɛ fila tile kɔnɔ ni den si tɛ dɔgɔkun kelen bɔ, walima siɲɛ saba tile kɔnɔ ni den si tɛmɛna dɔgɔkun kelen kan. N’aw tɛ se nin jate kɛ cogo la, aw bɛ anpisilini miligaramu 150 k’a la.
• Kilogaramu o kilogaramu, aw bɛ zantamisini (gentamicine) miligaramu kɛ den na siɲɛ kelen dɔrɔn tile kɔnɔ. N’aw tɛ se nin jate kɛcogo la, aw bɛ zantamisini miligaramu 15 kɛ denw na minnu si tɛ dɔgɔkun kelen bɔ, nka n’u si ka ca ni dɔgɔkun kelen ye, aw bɛ miligaramu 20 k’u la.
• Aw bɛ a lajɛ ni ji kodɛsɛ tɛ den fari la. N’aw y’a sɔrɔ o bɛ a la, aw bɛ sinji bisi k’o d’a ma kutu la ani kɛnɛyaji fana (sɛbɛn ɲɛ Kɛnɛyaji lajɛ).
• Aw kana dan ninnu dɔrɔn ma, aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la.

Denyɛrɛni ka banaw dɔn man di. A ka c’a la, a fari tɛ kalaya. Aw kana sigi n’a ye, aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la. N’aw ma se ka dɔgɔtɔrɔso sɔrɔ, aw bɛ a furakɛ ni anpisilini ni zantamisini (ampicilline et gentamicine) ye i n’a fɔ a ɲɛfɔra cogo min ka tɛmɛ. Anpisilini ye denw ka fura ɲumanba ye, farati t’a la wa a jɔyɔrɔ ka bon farikolo banakisɛ fagali la.

Kɔnɔboli

Kɔnɔboli ye denmisɛnw ka saya sababuba fɔlɔ ye. A banakisɛ bɛ sɔrɔ dumuni fɛ. Walasa ka den tanga kɔnɔboli ma, aw b’aw janto a la a kana fɛn nɔgɔlen don a da:

• Den ka dilan walima a dayɔrɔ ka kan ka saniya tuma bɛɛ.
• Denba ka kan k’a tɛgɛ n’a sin ko ka jɛ n’a bɛna sin di den ma.
• Den makoɲɛ ji bɛɛ ka kan ka wuli fɔlɔ. A ka dumuni minɛnw fana ka kan ka tobi sani ka dumuni k’u la (bɔlini, kuyɛri, biberɔn n’a datugulan)
• Aw ka kan ka den ka dumuni fɛnw datugu ka ɲɛ walasa dimɔgɔ kana sigi u la.

Kɔnɔboli furakɛcogo

Aw bɛ tɛmɛni sin dili ye den ma nka aw bɛ dumuni tɔw dili nɛmɛnɛmɛ (biberɔn nɔnɔ, jiridennɔnɔw). Aw bɛ to ka kɛnɛyaji d’a ma (sɛbɛn ɲɛ Kɛnɛyaji), ani aw bɛ ji wuli k’a bila ka sumaya ka sɔrɔ k’a di den ma.

Aw kana foyi wɛrɛ d’a ma. Ni bana ma nɔgɔya joona, aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la. Nka, ni dɔgɔtɔrɔ ma surun aw la, bana dun ka jugu, aw bɛ to ka kɛnɛyaji d’a ma. (aw ye sɛbɛn ɲɛ Farikolojidɛsɛ furakɛcogo lajɛ).

Barakun bonya

Barakun bonya tɛ bana jugu ye. A ka c’a la, a bɛ ban a yɛrɛ ma hali n’a ma furakɛ.

Aw kana den cɛ siri ni nɛgɛ ye. A tɛ mako ɲɛ wa a bɛ se ka den bana.

Tɔkɔ kolo bɔlen ɲɔgɔn na min sɔrɔla bangeli senfɛ

Den dɔw bɛ bange ni tɔkɔkolow bɔlen ye ɲɔgɔn na, woro kolo ni tɔkɔ kolow bɛ ɲɔgɔn bila. Ni aw kɔnna a furakɛli ma, o bɛ se ka a tanga a juguyali ni a magayali ma. O la, aw ka kan ka den sɛgɛsɛgɛ tile 10 a bangelen kɔ ka a dɔn ni tɔkɔ kolow wurukutulen tɛ.

1. Aw bɛ sen 2 sanga ɲɔgɔn ma. Ni tɔkɔ fan dɔ kolow wurukutulen don, a bɛ dɔn:

Woro senfɛla bɛ o kolo wurukutulen in sanfɛ.

Woro ɲuguɲugulen man ca yan.

A bɛ i n’a fɔ sen ka surun walima a tunɔminen don ka taa fan wɛrɛ fɛ.

2. Aw sen 2 kunbere kuru ka kɛnɲɛ ɲɔgɔn ma nin cogo la,

ani ka u waga nin cogo la.

Ni sen kelen jɔra tɔ kelen ɲɛ walima ni sen kelen pannen don walima ni sen kelen bɛ ka kelekunkelekun, o bɛ a jira ko tɔkɔ kolow ye ɲɔgɔn bila.

A furakɛcogo:

Aw bɛ den bamu ka a senw kuru ka taa sanfɛ ani ka u waga nin cogo la:

Aw bɛ segin ka den sɛgɛsɛgɛ dɔgɔkun 2 kɔfɛ. Ni aw ye a jateminɛ ko sen bɛ panpan walima ka kelekunkelekun halisa, aw bɛ taa ni den ye dɔgɔtɔrɔso la. Olu bɛ a senwagalan don a la fo dɔgɔkun 2 min bɛ lujura nin juguyali bali.

Nin gɛlɛya man ca Farafinna ka a sababu kɛ ko denbamu ye a fura ɲuman ye a ma.

📖 Gafe kɔnɔkow
← Segin kɔfɛ | Taa ɲɛfɛ →