Kunnafoni damadɔw ka ɲɛsin dugumisɛnw kɛnɛya­baarakɛlaw ma

Jɔn ye kɛnɛya­baarakɛla ye dugumisɛnw kɔnɔ?

Dugumisɛnw kɔnɔ, kɛnɛya­baarakɛla ye mɔgɔ ye, mɔgɔ min b’a ka denbaya n’a sigiɲɔgɔnw dɛmɛ ka kɛnɛya sabatilen sɔrɔ. Tuma dɔw la, o tigilamɔgɔw bɛ suganti dugumɔgɔw fɛ ka da u ka dɔnniya kɛrɛn­kɛrɛnnen n’u ka mɔgɔlandiya kan.

Dugumisɛnw kɔnɔ, kɛnɛya­baarakɛlaw dɔw bɛ kalan ni dɛmɛ sɔrɔ cakɛda dɔw fɛ i n’a fɔ kɛnɛya minisiriso. A dɔw yɛrɛ tɛ dɛmɛ fosi sɔrɔ dɛmɛbaga jɛkuluw fɛ. I b’a sɔrɔ dɔrɔn u ka sigida­mɔgɔw ka bonya n’u ka danaya b’u kan k’a sababu kɛ u ka dɔnniya ye kɛnɛya kan. U bɛ dɔnniya sɔrɔ u ka yɛrɛ lakalan n’u ka jateminɛ an’u ka kɛnɛyabaara matarafali fɛ.

Ni kuma diyara an da, an bɛ se k’a fɔ ko mɔgɔ o mɔgɔ b’a ka sigida yɛlɛma k’a kɛ yɔrɔ saniyalen ye, an bɛ se k’o tigi wele ko sigida kɛnɛya­baarakɛla. I n’a fɔ:

• Bangebaga minnu b’u denw dege yɛrɛ saniya la;
• Sɛnɛkɛla minnu bɛ fara ɲɔgɔn kan ka kɛ jɛkulu ye, walasa k’u ka sɔrɔ yiriwa;
• Karamɔgɔ minnu b’u ka kalandenw lakalan banaw kunbɛncogo ni joliw furakɛcogo la;
• Denmisɛn minnu b’u bangebagaw kunnafoni u ka dɔnniyaw sɔrɔlen kan kalanso la;
• Butigitigiw bɛ se k’u ka fura feeretaw tacogo ɲuman ɲɛfɔ ani ka ladilikan di u ka sannikɛlaw ma (sɛbɛn ɲɛ Ladilikan ka a ɲɛsin dugu butigitigiw ni a fura feerelaw ma: lajɛ);
• Tinminɛmuso minnu bɛ muso kɔnɔmaw ladi u ka dumuni duntaw kan.

Nin gafe in dabɔra kɛnɛya­baarakɛla bɛɛ kama, kumala­surunya na mɔgɔ o mɔgɔ b’a fɛ ka baara kɛ jama fɛ, walasa k’a yɛrɛkun, a ka denbaya, ani sigida­mɔgɔw ka kɛnɛya yiriwa.

A’ ye hinɛ don aw dusukun na.

A ka ca a la aw ka hinɛ bɛ banabagatɔ dɛmɛ ka tɛmɛ furaw kan.

Aw kana sika don a la abada ka a jira a tigi la ko a hinɛ bɛ aw dusukun na.

Aw mana kɛ kɛnɛya­baarakɛla siya o siya ye aw ka sigida la, aw y’a bila aw hakili la ko nin gafe in ma sɛbɛn aw kelen tɔgɔ la. A dabɔra bɛɛ de kama, o la aw ye a kɔnɔ kunnafoni di bɛɛ ma!

Aw ye baara kɛ ni nin gafe in ye walasa k’aw ka dɔnniya jɛnsɛn!

Aw bɛ se ka to ka mɔgɔw dalajɛ ka gafe in kalan; ani ka hakilina falenfalen kɛ sigidaw kan kelen kelen.

Dugumisɛnw kɔnɔ, kɛnɛya­baarakɛla bɛ sigi dugu kɔnɔ ka baara kɛ mɔgɔw fɛ. A haminanko fɔlɔ ka kan ka kɛ sigida­mɔgɔw dɛmɛni ye n’a ka dɔnniya ye.

Hakilijigin ka ɲɛsin kɛnɛya­baarakɛlaw ma

Nin gafe in bɛ kuma aw ka sigida saniya makow kan. Nka walasa ka sigida­mɔgɔw dɛmɛ k’u ka dugu kɛ yɔrɔ saniyalen ye, aw ka kan k’u ka adamadenya makow fana dɔn. Mɔgɔw faamuyali ni baara kanuni nafa ka bon ka tɛmɛ kɛnɛya dɔnniya yɛrɛ kan.

Nin ye hakilina damadɔw ye minnu bɛ se k’aw dɛmɛ ka baara kɛ ka ɲɛ kɛnɛya ni adamadenya makow kan:

1. Aw ye mɔgɔw minɛ ka ɲɛ

Kumakan duman, nisɔndiya, ani k’i madon mɔgɔw la, k’i yɛrɛ k’u dɔ ye, olu nafa ka bon furakɛli la ni fura yɛrɛ ye. Aw ye mɔgɔ tɔw minɛ i n’a fɔ aw yɛrɛ.

Hali n’a y’a sɔrɔ aw kɔrɔtɔlen don, walima aw hakililakow de ka ca, aw y’a lajɛ k’aw hakili to mɔgɔ tɔw fɛ ko la. A ka ɲi tuma dɔw la, mɔgɔ ka to k’i yɛrɛ ɲininka: “Ne tun bɛna mun kɛ ni nin tigi tun ye ne somɔgɔ dɔ ye?

Aw ye banabagatɔw minɛ i n’a fɔ mɔgɔ tɔw. Aw ye banabagatɔ gɛlɛnw tɔpɔtɔ, k’u somɔgɔw minɛ ka ɲɛ. Aw y’a jira u banabagatɔ la k’u hinɛ b’aw la.

2. Aw y’aw ka dɔnniya di mɔgɔw ma

Kɛnɛya­baarakɛla ka baara fɔlɔ de ye ka mɔgɔw lakalan, u k’u yɛrɛ dɛmɛ ka banaw kunbɛncogo n’u furakɛcogo dɔn ni farafinfuraw ni tubabufuraw ye. Mɔgɔ bɛ fɛn min dɔn, o farati ka dɔgɔn, sango n’a ɲɛfɔra i ye ka ɲɛ.

Aw ye fɛɛrɛ bɛɛ sigi sen kan walasa ka mɔgɔw lakalan.

3. Aw ye aw ka sigida mɔgɔw hakilinaw n’u ka laadaw bonya

N’aw ye dɔgɔtɔrɔya kalan dɔw kɛ, o man kan k’a to aw k’aw ka sigida­mɔgɔw ka laadaw n’u ka furakɛlicogo kɔrɔw kɛ bolokɔfɛfɛn ye. Tubabufura matarafali bɛka dɔ bɔ an ka adamadenya taabolow la. O ye ko ye min man ɲi…

Ka d’a kan tubabufura ni farafinfura fila jɛlen baarakɛnɔ ka fisa n’u kelen kelen kɛli ye u dan ma.

N’aw ye farafinfura ni tubabufura fila kɛ ka furakɛli kɛ, o bɛ fanga di aw ka laadaw ma. Sika t’a la an ka ladalako dɔw fana farati ka bon, misali la ka bɔgɔ da denyɛrɛni bara la. An ka mɔgɔkɔrɔba dɔw tun bɛ sizo donda bɔgɔ ta k’o da denyɛrɛni bara la k’o ye fura ye. Aw bɛn’a fɔ k’aw bɛ nin hakilina ninnu yɛlɛma, nka mɔgɔ minnu dalen don nin kokɔrɔ ninnu na, aw ye aw muɲu u kɔrɔ wa fana aw k’u bonya. Aw kan’a fɔ u ye abada k’u bɛ fili la, aw ye u lafaamuya kun jumɛn na a ka kan ka kɛ cogo wɛrɛ la.

Sani aw ka farafinfurakɛlaw ni lajiginnimusow juguya, aw ye baara kɛ u fɛ.

Aw ye dɔnniya ɲini u fɛ, aw k’a to u fana ka dɔnniya sɔrɔ aw fɛ.

A ka gɛlɛn ka mɔgɔw taabolo falen ka da u kɔnɔna tiɲɛ kan. O n’a ta bɛɛ, an ka kan k’u bonya ka da u ka taabolow kan.

Tubabufura tɛ bana bɛɛ furakɛ. A ye bana dɔw furakɛ, nka a nana ni bana wɛrɛw ye minnu ka jugu kosɛbɛ ka tɛmɛ. Mɔgɔw bɛ laban ka siri tubabufuraw ni dɔgɔtɔrɔbaw la, ka fura caman ta fo u bɛ ɲinɛ u yɛrɛkun dɛmɛcogo kɔ.

Aw ye taaboloyɛlɛma baaraw kɛ ni hakili ye. Aw ye aw ka sigida­mɔgɔw ka laadaw n’u danbew bonya. Aw y’u dɛmɛ u ka se ka baara kɛ n’u seko n’u dɔnko bɛɛ ye.

4. Aw y’aw ka dɔnniya danyɔrɔw dɔn

Aw ka dɔnniya bonya n’a dɔgɔya tɛ fɛn tiɲɛ, n’a y’a sɔrɔ aw bɛ baara ɲuman kɛ ka bɛn aw ka dɔnta ma. O cogo kelen na, kɛnɛya­baarakɛla bɛɛ ka kan ka baara kɛ n’u seko bɛɛ ye.

Aw kan’aw yɛrɛ bila baara dɔw kɛnɛ kan min dɔnniya t’aw la, sango n’o b’a to aw ka faratibaw ta.

Aw sendonni n’a donbaliya baara dɔw la, o sababu bɛ bɔ aw taayɔrɔw janya la walasa ka dɛmɛ ɲuman sɔrɔ.

Misali la, muso dɔ jiginna, aw ɲɛ b’a la basibɔnta ka ca ka tɛmɛ. N’o y’a sɔrɔ aw ni dɔgɔtɔrɔso cɛ tɛ lɛri tilancɛ taama bɔ, aw bɛ taa n’a ye yen joona. Nka n’aw ni dɔgɔtɔrɔso yɔrɔ ka jan, aw dun b’a dɔn fana basibɔnta ka ca muso in na, aw b’a kɔnɔbara munumɛnɛ ka kɛɲɛ denso ma. Walima aw bɛ jolilajɔ pikiri (ocytocique) kelen kɛ a la, hali n’aw ma deli k’a kɛ (sɛbɛn ɲɛ Basi bɔnni lajɛ).

A kɛra cogo o cogo, aw ye baara kɛ ni ŋaniya ɲumanya ye.

Aw kana farati ka baara kɛ, aw tɛ min ɲɛdɔn. Nka n’aw b’a dɔn ko tiɲɛni bɛna kɛ, aw kana siran k’a lajɛ ka ko dɔ kɛ, sango n’aw yɛrɛ b’a dɔn k’o bɛ se ka kɛ sababu ɲuman ye aw ka banabagatɔ ma.

Baara kɔnɔ, aw y’aw danyɔrɔw dɔn. Nka aw kana sika abada k’aw hakili jakabɔ fɛn kuraw kan k’aw ka dɔnta layiriwa. Sanga ni waati bɛɛ, aw ye aw seko bɛɛ kɛ k’aw ka banabagatɔ lakana. Aw y’u bila aw yɛrɛkun ɲɛ.

5. Aw kana dɔnniya ɲinini dabila abada.

Waati o waati n’aw bɛ se ka kalan kɛ ka dɔ fara aw ka dɔnniya kan, aw y’o kɛ.

Gafe ni kunnafoni fɛn o fɛn b’aw bolo kɔrɔ, aw ye olu kalan walasa k’aw ka baara n’aw ka mɔgɔlafaamuya yiriwa.

Aw kana dɔnniya ɲinini dabila abada. Aw kana sɔn abada mɔgɔ k’a fɔ aw ye ko fɛn bɛ yen aw man kan ka min dɔn.

Waati bɛɛ, aw ye dɔnniya ɲini kalanbagaw fɛ i n’a fɔ: dɔgɔtɔrɔw, foroba kɛnɛyaso baarakɛlaw, sɛnɛ karamɔgɔbaw ani mɔgɔ wɛrɛ minnu bɛ se k’aw lakalan.

Aw kan’a to abada kalan wɛrɛw ka taa k’aw dan, minnu bɛ dɔ fara aw ka dɔnniya kan.

Aw ka baara fanba ye mɔgɔ lakalan ye, nka n’aw ma to ka dɔ fara aw ka kalan kan, waati dɔ bɛna se, aw tɛna fɛn kura sɔrɔ ka ɲɛfɔ mɔgɔ tɔw ye.

6. Aw bɛ mɔgɔw lakalan fɛn minnu na, aw yɛrɛ k’olu waleya

Ka d’a kan, mɔgɔw bɛ jateminɛ kɛ kosɛbɛ aw ka kɛtaw la ka tɛmɛ aw ka fɔtaw kan. Kɛnɛya­baarakɛla ka kan k’a janto a yɛrɛkun taabolo la walasa ka kɛ misali ɲuman ye sigida la.

Mɔgɔw tɛna sɔn aw bolo ka ɲɛgɛn matarafa k’a sɔrɔ fɛn tɛ aw yɛrɛ ka du kɔnɔ.

Aw bɛ mɔgɔw lakalan baara minnu na, aw yɛrɛ k’o waleyaw kɛ, n’o tɛ, mɔgɔsi tɛna aw lamɛn tuguni.

O cogo kelen na, n’aw bɛ forobabaaraw boloda, aw y’aw sigi n’a ye k’aw yɛrɛ bɛna baara kɛ kosɛbɛ ka wɔsi i n’a fɔ mɔgɔ tɔw.

Karamɔgɔ ɲuman tɛ mɔgɔw wajibiya, nka a bɛ misaliw de di.

7. Aw y’a jira ko aw ka baara kanu b’aw la

N’aw b’a fɛ mɔgɔw ka baara kɛ ka bɔ nɔgɔ la, k’u ka kɛnɛya layiriwa, o k’a sɔrɔ aw minnu bolo bɛ baara in na, a kanu ka sɔrɔ aw yɛrɛ la. N’o ma kɛ, jɔn de bɛna tugu aw ka misaliw kɔ?

Aw minnu ye sigida misali ɲumanw ye, n’aw ye foroba baaraw daminɛ, aw ye jama laɲɛnajɛ walasa aw bɛɛ ka nisɔndiya sɔrɔ. Ka foroba kɔlɔn lamini sango baganw kana gɛrɛ a la. O bɛ se ka kɛ baara gɛlɛn ye. Nka ni dugu bɛɛ nana n’u ka dɛmɛ ye i n’a fɔ minfɛn sumalenw, fɔlifɛnw ka ɲɛnajɛ don baara senkɔrɔ, baara bɛ teliya; wa bɛɛ bɛ wasa sɔrɔ a la. Hali denmisɛnniw fana bɛ sɔn baara gɛlɛnw ma n’a y’a sɔrɔ a bɛ kɛ tulon ni yɛlɛ kɔnɔ.

N’aw bilala jama ɲɛ k’u dɛmɛ, a bɛ se ka kɛ aw bɛ sara a baara la i n’a fɔ aw tɛ sara cogo min, o kan’aw bali ka baara kɛ ka ɲɛ, sango ni mɔgɔw don, aw sarali se tɛ minnu ye.

O b’a to aw bɛ mɔgɔw ka bonya n’u ka danaya sɔrɔ, o ka fisa ni sanu ni wari ye.

8. Bana kunbɛn ka fisa ni bana furakɛ ye

Kɛnɛya­baarakɛla ɲuman man kan ka jɔ fo mɔgɔw ka bana. A b’a lajɛ ka bana kunbɛ sani a ka se. A bɛ mɔgɔw latiminandiya u ka wuli a tuma na ka fɛɛrɛw tigɛ walasa ka u ka kɛnɛya ni u ka lafiya sabati don nataw kɔnɔ.

Bana caman bɛ yen minnu kunbɛnni ka nɔgɔ. O la, aw ka kan ka mɔgɔw dɛmɛ k’u lafaamuya u ka kɛnɛyako gɛlɛyaw kan a ni ka fura ɲini u la.

Bana caman sɔrɔcogo ka ca. Walasa ka kɛnɛya kuntaalajan sɔrɔ, fo aw k’a ɲini ka banaw sidɔn ani k’u sɔrɔcogo kɛlɛ.

Misali la, dugumisɛnni caman kɔnɔ, kɔnɔbolibana ye denmisɛnw ka saya sababu ye. Kɔnɔbolibana jɛnsɛn ka di yɔrɔ nɔgɔlen de la, i n’a fɔ ɲɛgɛn tɛ yɔrɔ minnu na ani saniya matarafabaliya. Walasa kɛnɛya ka sabati, aw bɛ ɲɛgɛnw sen ani ka dugudenw lakalan saniya taabolow la.

Nka balodɛsɛ bɛ denmisɛn minnu na, nin bana ninnu bɛ dankari olu de la barisa fanga t’u la ka banaw kɛlɛ. Walasa ka kɔnɔboli kɛlɛ, aw ye to ka dumuni nafamaw di denmisɛnw ma.

Munna balodɛsɛ bɛ denmisɛn caman na?

• Barisa denbaw t’a dɔn ko sinji de nafa ka bon kosɛbɛ wa?
• Barisa u bangebagaw ka sɛnɛkɛdugukolo man bon, wari caman t’u fɛ, o de kama u tɛ balo caman sɔrɔ wa?
• Barisa i b’a sɔrɔ setigi damadɔ bɛ yen, olu de bɛ faantanw ka dugukolo n’u ka sɔrɔ bɛɛ tigiya ta wa?
• Barisa faantanw tɛ u ka dugukolo baara a kɛcogo ɲuman na wa?
• Barisa mɔgɔw bɛ den caman sɔrɔ u tɛ se minnu ka balo n’u ka furakɛli kɔrɔ wa?
• Barisa dutigiw jigila­misɛnyalen don, o de kama warini min b’u bolo, u b’o tiɲɛ musofuru ni dɔlɔmin na wa?
• Barisa mɔgɔw tɛ siniɲɛsigi, u t’a dɔn fana ko n’u ye ɲɔgɔn dɛmɛ o b’u lafiya wa?

Aw bɛn’a ye ko nin waleya kofɔlen ninnu caman de ye denmisɛn saya sababu ye aw ka sigidaw la.

Aw ye mɔgɔ tɔw dɛmɛ u ka siniɲɛsigi.

An dalen don a la k’aw bɛna mɔgɔ dɛmɛtaw sɔrɔ. Kɛnɛya­baarakɛla ka kan k’a ka sigida­mɔgɔw dɛmɛ, u k’u ka gɛlɛyaw dɔn ani ka yɛlɛma don u la cogo bɛɛ la.

Aw y’aw hakili to a la, walasa ka denmisɛn saya kɛlɛ kɔnɔbolibana senfɛ, ɲɛgɛn senni dɔrɔn t’a ɲɛ dɛ, fo aw k’u minniji kɛ jisanuman ni kɛnɛyaji (Solution de réhydratation orale, SRO) de ye. Aw bɛna a ye fana ko bangekɔlɔsi fɛɛrɛw, sɛnɛ yiriwali ani aw ka ɲɔgɔndɛmɛ de nafa ka bon.

Siniɲɛsigibaliya ni natabaya de ye gɛlɛya ni bana caman sababu ye. N’aw b’a fɛ aw ka sigida­mɔgɔw ka lafiya, aw y’u lakalan ɲɔgɔndɛmɛ baaraw la, faraɲɔgɔnkan ani siniɲɛsigi baaraw.

Saya sababuw kɔnɔbolibana sen fɛ

📖 Gafe kɔnɔkow
← Segin kɔfɛ | Taa ɲɛfɛ →