Sigida 1 Farafinfuraw kɛli: kɛcogo ɲuman ani kɛcogo jugu

Farafinfuraw ka ca. Dɔw ka ɲi, nafa tɛ dɔw la, wa dɔw fana bɛ tɔɔrɔ lase mɔgɔ ma.

Kabini lawale la, farafinfurabɔ ye cɛn ye (a bɛ bɔ masa kunda ka taa den kunda). Farafinfuraw caman bɛ makoba de ɲɛ. Dɔw nafa ka dɔgɔn, wa dɔw fana farati ka bon, hali u bɛ se ka kasaara lase mɔgɔ ma. Farafinfura ni tubabufura fila bɛɛ ka kan ka ta ni hakili ye.

I kana tɔɔrɔ lase den ma.

N’aw bɛ fura min ta, aw b’aw jija k’o fura dɔn, k’a tacogo fana dɔn.

Farafinfura minnu bɛ se ka bana furakɛ

Ka sɔgɔsɔgɔ, mura ani kɔnɔboli furakɛ ni farafinfuraw ye, tuma dɔw la, kɔlɔlɔ t’o la ani fana a da ka di ka tɛmɛ tubabufura kan.

Bana dɔw furakɛli la, farafinfura sɛgɛsɛgɛlenw ka ɲi i n’a fɔ tubabufuraw. Tuma dɔw la, farafinfuraw ka fisa ni tubabufuraw ye. U da ka nɔgɔn, farati tɛ dɔw la.

Misali la, farafinfura minnu bɛ kɛ ka sɔgɔsɔgɔ ni mura furakɛ, olu ka fisa ni dɔgɔtɔrɔ furaw ye i n’a fɔ siroji.

Ani fana, kinitobitɔji, furajiw ani jimafɛn sukaroma minnu bɛ di denw ma baw fɛ ka kɔnɔboli furakɛ, farati t’olu la, wa fana u ka ɲi ni tubabufuraw ye. Ni kɔnɔboli ye den minɛ, fɛn foyi man ɲi a ma ka tɛmɛ jimafɛnw kan (sɛbɛn ɲɛ Kɔnɔboli furakɛcogo).

Farafinfuraw tɛ se ka bana bɛɛ furakɛ

Farafinfuraw bɛ se ka bana dɔw kɛnɛya. Tubabufuraw fana bɛ dɔw furakɛ ka ɲɛ. N’aw bɛ se, a’ bɛ bana gɛlɛnw furakɛ ni tubabufuraw ye; bana gɛlɛnw i n’a fɔ sumaya, sinkɔrɔkɛrɛdimi, tetanɔsi, tifoyidi (typhoïde), sɔgɔsɔgɔninjɛ, bɛlɛnin, dilannabanaw ani jibaatɔbanaw. A’ kan’a fɔ k’aw bɛ nin bana ninnu furakɛ fɔlɔ ni farafinfura dɔrɔn ye.

Fura dɔw bɛ yen, a ka gɛlɛn k’a dɔn n’u ka ɲi walima n’u man ɲi k’a sababu kɛ u ma sɛgɛsɛgɛ tubabu dɔgɔtɔrɔw fɛ. O de la:

Ni bana ka jugu, a kanunen don a’ ka tubabufura ta, dɔgɔtɔrɔ ye min yamaruya.

Taabolo kɔrɔw ni taabolo kuraw

Taabolo kura dɔw ka ɲi ka tɛmɛ taabolo kɔrɔ dɔw kan, nka waati dɔw la, taabolo kɔrɔ dɔw fana ka ɲi kosɛbɛ. Misali la, denmisɛnw ni mɔgɔ kɔrɔbaw ladoncogo kɔrɔ ka fisa ni u ladoncogo kura ye.

A tɛ san caman bɔ, mɔgɔw tun hakili la ko sinji ɲɔgɔn tɛ den ka balow la. Tiɲɛ tun b’u fɛ. O kɔ, nɔnɔdilan izinitigiw nana musow hakili yɛlɛma k’a jira u la k’olu ka nɔnɔ dilannen de ka ɲi denw ma. U ka o kuma tɛ tiɲɛ ye, nka muso caman dara u la ka nɔnɔ dilannen di u denw ma. O kɛra sababu ye kɔngɔ ni bana ye den caman faga gansan. O de b’a jira ko sinji ɲɔgɔn tɛ (sɛbɛn ɲɛ Denyɛrɛni balocogo).

A’ kan’aw ka sigida taabolow kɛ bolokɔfɛfɛn ye. A’ b’u ta k’u dafa n’aw ka hakilina ɲumanw ye.

Mɔgɔw dalen don hakilina minnu na

Ni mɔgɔ dara fura min na kosɛbɛ, o bɛ se ka kɛ o tigi ka bana fura ye hali n’o y’a sɔrɔ o bana fura tɛ. Misali la, n delila ka cɛ dɔ ye min k’o a kungolo b’a dimi. Walasa k’a furakɛ, muso dɔ ye woso kunkuruni d’a ma k’o ye kungolodimi fura ɲumanba ye. Cɛ ye o dun dɔrɔn, a ka kungolodimi banna. O la, an bɛ se k’a fɔ ko fura m’a kɛnɛya nka a ka danaya de y’a kɛnɛya.

Farafinfura caman bɛ mako ɲɛ nin cogo in de la. O de kama, danaya jɔyɔrɔ ka bon bana dɔw furakɛli la i n’a fɔ: dabalibanaw, jatigɛw, hamiw, muso ka bana dɔw, kurumisɛnniw, sɔgɔsɔgɔ, yegentu, nsɔnkunan, ani kumabin.

Nin bana bɛɛ furakɛli la, banabagatɔ minɛcogo furakɛli kɛla fɛ, o nafa ka bon. Banabagatɔ minɛcogo ɲuman furakɛlikɛla fɛ, o bɛ dɔ bɔ bana dimi na k’a hakili sigi.

Tuma dɔw la, mɔgɔ bɛ da fura dɔw la k’u ta. U bɛ se k’a tigi mako ɲɛ k’a sɔrɔ a ka bana fura tɛ.

1. A’ bɛ furabulu kɛnɛ d’a kinda la.

2. A’ bɛ sara kɛ a kinda la.

3. A’ bɛ fɔnfɔnni yɛrɛ kin.

4. A’ bɛ fɔnfɔnni joli k’a kinda la.

Tiɲɛ yɛrɛ la, nin fura ninnu si tɛ fosi ɲɛ fɔnfɔnni baga la. Mɔgɔ min b’a fɔ ko fɔnfɔnni ka kinni ma fɛn k’ale la k’a sababu kɛ nin farafinfura ninnu dɔ kɛli ye, ni y’a sɛgɛsɛgɛ, i b’a sɔrɔ sa min y’a kin, baga t’o la.

O n’a ta o ta, fura kofɔlen ninnu bɛ se ka mako ɲɛ k’a sababu kɛ banabagatɔ dalen don u la. O danaya kosɔn, dɔ bɛ bɔ siran ni dusukun tantanni na, o b’a to sa baga tɛ yɛlɛn teliya la.

N’o kɛra, farati bɛ dɔgɔya. Nin bɛɛ la, nin furaw jɔyɔrɔ dan dɔnnen don barisa an b’a ye ko ninnu bɛɛ kɛlen kɔfɛ, sakinda bɛ mɔgɔ caman faga.

Farafinna, an dalen don a la ko farafinfura bɛ se ka sa-kin-da furakɛ k’a sɔrɔ farafinfura si tɛ yen min bɛ se ka sakinda ni buntenikinda kɛnɛya walima bagama fɛn wɛrɛ.

O de kama a ka fisa ka sakinda tubabufurakɛ. A’ kan’a to safura (pikiri) ka ban aw bolo kɔrɔ cogosi la, sababu la, “bilankɔrɔ ɲɛ tɛ gan.”

Farafinfura mintaw ka ɲi sɔgɔsɔgɔ, mura ani kɔnɔboli gansan furakɛli la. Ka d’a kanu sɔngɔ ka nɔgɔn, wa u farati man bon ka tubabufuraw bɔ.

An dalen don fura caman na k’a sɔrɔ olu de b’an bana

An dalen don fura minnu na, k’u b’an ka banaw kɛnɛya walima k’u mada waati dɔw, o fura kelenw de bɛ bana wɛrɛw lase an ma. Mɔgɔ dɔw bolo, a farati ka bon ka da fura la i kun fɛ. Misali la, n ye muso dɔ ye, kɔnɔtiɲɛ y’a sɔrɔ. N ko a ma, a ka lenburubaji min. Muso tun hakili la k’o bɛna joli simi a kɔnɔ. Komi a dalen tun tɛ lenburubaji la, a siranna fo k’a ka bana juguya. O kɛlen, n y’a lajɛ, foyi tun t’a la. O la, n ye pikiri jigansan k’a la. A kɛnɛyara k’a sababu kɛ a dalen tun don pikiri la.

Tiɲɛ na, lenburubaji ma baasi foyi kɛ muso la nka a dalen de tun t’a la. Pikiri in y’a kɛnɛya barisa a dalen tun don o la. Nin cogo kelen na, mɔgɔ caman bɛ da kuma dɔw la minnu tɛ tiɲɛ ye i n’a fɔ: muso mana jigin, a bɛ fɔ ko a kana jiriden ni nakɔfɛn, ni shɔ ani dumuni nafama dɔw dun. O dumuni sugu bilali tɛ tubabu dɔgɔtɔrɔw ka hakilina ye; olu yɛrɛ dunbaliya de bɛ muso fanga dɔgɔya.

Jibaatɔ bɛ se ka dumuni sugu bɛɛ dun

Dɔgɔtɔrɔw y’o sɛmɛntiya, nga muso caman de bɛ ɲɔgɔn bila fili la nin dumuni ninnu dunni na, k’a sɔrɔ olu dunni de bɛ kɛ sababu ye ka ji jigin sin na ani ka baasi ni jiginni bana caman kɛlɛ. Nin dumuni kofɔlenw dunbaliya bɛ se ka kɛ jibaatɔ walima a den ka saya sababu ye.

An dalen don fɛn caman na k’a sababu kɛ an ka faamuyabaliya n’an ka ladaw ye. Sɔɔni an bɛna kuma olu kan.