Ka dɔnniya sɔrɔ mɔgɔlakalan sen fɛ – kɛnɛya­baarakɛla bɛ i n’a fɔ karamɔgɔ

N’aw ye kɛnɛyabaaraw daminɛ, aw bɛna a ye ko a baara ɲɛ ka misɛn ani a ka gɛlɛn. Tiɲɛ na, aw tɛna nɔ ɲɛnama bɔ n’aw kelen dɔrɔn b’a fɛ ka kɛnɛya baaraw kɛ.

Yɛlɛmaba fosi tɛna don kow la ni sigida­mɔgɔw m’u jɔyɔrɔ fa u yɛrɛ ka kɛnɛyako la.

Sigida­mɔgɔw tɛ hɛrɛ sɔrɔ mɔgɔ kelen ka baara la, nka a bɛ sɔrɔ bɛɛ de ka cɛsiri la. O la, bɛɛ ka kan k’i hakilina di ani k’i jɔyɔrɔ fa.

O de la, aw ka baara fɔlɔ ka kan ka kɛ denmisɛnw, bangebagaw, karamɔgɔw, kɛnɛya­baarakɛla tɔw ani mɔgɔ wɛrɛw lakanani ye.

Mɔgɔlakalan ye fɛn ye aw ka kan ka min dege, n’o ye ka mɔgɔw dɛmɛ aw bɛɛ ka taa ɲɛfɛ ɲɔgɔn fɛ. Karamɔgɔ ɲuman tɛ mɔgɔ ye min bɛ hakilinaw diyagoya mɔgɔw kan, nka mɔgɔ don min bɛ mɔgɔ tɔw dɛmɛ ka hakilina kuraw ta u yɛrɛ ye ani ka fɛn kuraw dɔn.

Mɔgɔlakalan ni kalan sɔrɔli man kan ka dan lakɔli walima dɔgɔtɔrɔso dɔrɔn na. U ka kan ka kɛ sow kɔnɔ, forow la ani siraw kan. Aw ka mɔgɔlakalan waati ɲuman ye banabagatɔw furakɛli waati de ye. Nka aw ka kan ka hakilina falenfalen kɛ, ka kunnafoniw di ani ka mɔgɔw dɛmɛ u k’u hakili jakabɔ ani ka baara kɛ ɲɔgɔn fɛ waati bɛɛ.

Aw bɛna hakilina dɔw sɔrɔ sɛbɛn ɲɛ nataw kɔnɔ minnu bɛ se k’aw dɛmɛ aw ka baara la. Misaliw dɔrɔn don. Aw yɛrɛ bɛna hakilina wɛrɛw sɔrɔ aw yɛrɛ ye.

Furakɛli taabolo fila

K’i mako don mɔgɔ tɔw la

Dɔnbaliya dibi

Ka kɛ sababu ye mɔgɔw sirilen ka to i la ani u kana se u yɛrɛ kɔrɔ.

Ka mɔgɔtɔw dege u k’u mako don u yɛrɛ la

Dɔnniya sɔrɔyɔrɔ

Ka yɛrɛta, senyɛrɛkɔrɔ ani kelenya dusu don mɔgɔw la.

Kalankɛminɛw

Ja belebelebaw. “Ja kelen nafa ka bon ni kumakan bakelen ye.” Ja gansanw dɔrɔn walima ja makutulenw bɛ se ka dulon dɔgɔtɔrɔso kɔnɔ walima yɔrɔw la, mɔgɔw bɛ se k’u ye yɔrɔ minnu na ka ɲɛ. Aw bɛ se ka gafe in kɔnɔjaw ɲɔgɔn dɔw labɛn.

Ni aw ma se ka ja ninnu labɛn ka ɲɛ u janya ni u bonya kɛcogo la, aw bɛ karew ci ja kan ni kiriyɔn ye aw b’a fɛ ka ja min labɛn.

Aw bɛ tila ka o kare ninnu hakɛ ɲɔgɔn ci walanda belebele kan walima karitɔn dɔ. Aw bɛ sɔrɔ ka segin ja in kan o kare ninnu fɛ ka jigin.

Ni mɔgɔ bɛ dugu kɔnɔ min bɛ se jadilan na walima pɛntiri la, aw bɛ se ka o tigi bila k’a baara kɛ. Aw bɛ se ka dugu denmisɛnniw bila ka jaw dilan fana kokɛtaw kelen kelen kan.

Mali la, karamɔgɔ bɛ wulakɔnɔmɔgɔw lakalan ka caya ni jaw ye dugukolo kan. U bɛ taamasiɲɛw kɛ ni fɛnw ye i n’a fɔ finfinmugu, bukurijɛ, kabakuru misɛnniw, yiribulu ani o ɲɔgɔnna caman.

Jaw dilancogo ni u kɛcogo bɛ se ka kɛ sababu ye ka cikan lase. Misali la, n’aw b’a fɛ ka kuma denbaw ni lajiginnimusow fɛ barajuru tigɛlicogo kan, aw bɛ se ka bebedeni dɔ ta k’o kɛ den ye. Aw bɛ finikolon dɔ nɔrɔ barakun na k’o kɛ barajuru ye. Tinminɛmuso minnu b’a baara ɲɛdɔn, olu bɛ barajuru tigɛcogo ɲɛjira mɔgɔ tɔw la.

Jaw walima filimuw labɛnnen bɛ sɔrɔ diɲɛ fan caman na kɛnɛya kan. A dɔw faralen don ɲɔgɔn kan walasa ka maana dɔ ɲɛfɔ. Jabarani dɔw bɛ yen minnu bɛ se ka don batiri la walasa ka jaw filɛ.

Kɛnɛya kunkan jaw bɛ sɔrɔ diɲɛ yɔrɔ bɛɛ la, kasɛtilama ni diwidilama bɛɛ, ani intɛrinɛti kan. Jayiramansin pililamaw fana bɛ sɔrɔ; nka mansinmafɛn tɛ se ka karamɔgɔ ɲuman jɔyɔrɔ ta.

Gafe in laban na, an bɛna kalankɛminɛw dilan yɔrɔw fɔ aw ye aw bɛ se k’u sɔrɔyɔrɔ minnu na n’aw bɛna aw ka dugumɔgɔw kalan kɛnɛya kan.

ENDA Tiers-Monde bɛ se k’aw kunnafoni nin minɛw sɔrɔcogo kan. Mali la, minɛw bɛ se ka sɔrɔ CNIECS la (Centre Nationale d’Information d’Éducation et de Communication en Santé, Tél.: (223) 222 54 93, BP 1218 Bamako).

Hakilina dicogo wɛrɛw

Maana dɔw bɔli

Ni fɛn dɔ ɲɛfɔli ka gɛlɛn aw bolo, ko kɔrɔ dɔ tɛmɛnen maana bɔli bɛ se k’aw dɛmɛ k’o ɲɛfɔ.

Misali la, n y’a fɔ aw ye ko dugu mɔgɔ wɛrɛ bɛ se ka bana sidɔn ka tɛmɛ dɔgɔtɔrɔ kan, a bɛ se ka kɛ aw tɛ da n na. Ni ne ye Awa ka maana ɲɛfɔ aw ye, a ka ca a la, aw bɛna faamuyali sɔrɔ. Awa bɛ baara kɛ Farafinna tilebinyanfanfɛ jamana dɔgɔtɔrɔso la min ka baara ɲɛsinnen don balo nafama sɔrɔli n’a dunni ma.

Don dɔ la, den banabagatɔ dɔ nana o dɔgɔtɔrɔso in na. Den in bɔra u kɛrɛfɛdugu dɔgɔtɔrɔso la barisa yen dɔgɔtɔrɔ y’a jira ko balodɛsɛ b’a la. Sɔgɔsɔgɔ tun b’a la fana dɔgɔtɔrɔ yɛrɛ ye sɔgɔsɔgɔfura sɛbɛn a kun. Den in ka bana ye Awa kɔnɔna fili. Awa tun b’a kalama ko se tɛ den in somɔgɔw ye, ani ko o den kelen in kɔrɔkɛ banna o ma tɛmɛ dɔgɔkun damadɔw kan. Awa taara bɔ o du kelen in kɔnɔ, a y’a sɔrɔ ko den banabagatɔ kɔrɔkɛba tun mɛnna bana na. N’a tun sɔgɔsɔgɔra, basi bɛ bɔ. Awa seginna ka taa dɔgɔtɔrɔso la k’a fɔ dɔgɔtɔrɔkɛ ye ko den in ka bana bɛ sɔn ka kɛ sɔgɔsɔgɔninjɛ ye. Tuma min na u ye sɛgɛsɛgɛli kɛ, u y’a sɔrɔ ko tiɲɛ tun bɛ Awa fɛ. Aw y’a ye! Kɛnɛya baarakɛla wɛrɛ kɔnna ka bana sidɔn dɔgɔtɔrɔ yɛrɛ ɲɛ barisa a tun bɛ mɔgɔw dɔn, wa a tun bɛ taa bɔ u ye u ka so fana.

Maana bɔli bɛ kalan diya. Ni kɛnɛya­baarakɛlaw bɛ se ka to ka kow maana bɔ, o bɛ kalan faamuyali nɔgɔya.

O la, “N’i ma tu gosi, i tɛ tu kɔnɔ ko dɔn”

Awa ye nin hakilina de faamuya. O de y’a to a taara bɔ banabagatɔ in ka so walasa k’a tɛgɛ da bana in ka kow kisɛ kan, i n’a fɔ an bɔra ka kuma lakali cogo min na. Ni Awa tun y’a sigi dɔgɔtɔrɔso la ten, lala a tun tɛna hakilina sɔrɔ den in ka bana cogo la.

Ka ɲɔgɔlɔn bɔ

Ɲɔgɔlɔn minnu bɛ kuma sigidakow kan, mɔgɔ b’olu bɔli minɛ ni sɛbɛ ye. Mɔgɔ min bɛ mɔgɔw kalan, o bɛ se ka ɲɔgɔlɔn dɔ labɛn ni a ka kaladenw ye, kɛnɛya baarakɛla dɔ walima aw yɛrɛ.

Misali la, k’a jira ko dumuni ka kan ka tanga dimɔgɔw ma, walasa ka mɔgɔw kisi fiɲɛbanaw ma, denmisɛn caman b’u yɛrɛ kɛ i n’a fɔ dimɔgɔw ka n’u sigi dumuni na min ma datugu. O kɔ, denmisɛnw bɛna o dumuni dun ka bana. Nka dimɔgɔw tɛ se ka sigi dumuni na min datugulen don ka ɲɛ; denmisɛn minnu b’o dumuni dun, olu tɛ bana.

N’aw bɛka fɛɛrɛw sɔrɔ ka kunnafoni di mɔgɔw ma, o b’u ka faamuyali nɔgɔya ka taa fɛ.

Cogo jumɛn na mɔgɔw bɛ se ka baara kɛ ɲɔgɔn fɛ ka dɔnniya sɔrɔ walasa bɛɛ lajɛlen ka lafiya

Sira caman bɛ yen min bɛ se ka kɛ sababu ye mɔgɔw ka baara kɛ ɲɔgɔn fɛ walasa k’u ka haminanw fɔ. Hakilina dɔw filɛ.

Denmisɛnw bɛ se ka baaraba kɛ n’a y’a sɔrɔ a bɛ kɛ tulon kɔnɔ.

1. Dugu ka kɛnɛyatɔn. Dugu bɛ se ka jɛkulu dɔ sigi min ka baara ɲɛsinnen don sigida ka kɛnɛya sɔrɔli walew ni taabolow ma. Misali la, nɔgɔdingɛ senni walima ɲɛgɛn dingɛ. Kɛnɛya­baarakɛla ka kan ka mɔgɔ wɛrɛw sendon kɛnɛyabaaraw la.
2. Jama ka hakilila falenfalen. Denbaw ni denfaw ni kalandenw ni cɛmisɛnw ni npogotiginiw ni furakɛlaw ni jamakulu wɛrɛw bɛ se ka hakilila falenfalen kɛ u ka laɲiniw kan, ni gɛlɛya minnu b’u ka kɛnɛya kun kan. O baro kun fɔlɔ kun ye mɔgɔw ka se k’u hakilinaw falenfalen ani ka ɲɔgɔn dɛmɛ u ka fɛn dɔntaw la.
3. Ka baara kɛ ɲɛnajɛ kɔnɔ. Sigida ka yiriwa baaraw bɛ se ka taa ɲɛ joona ɲɛnajɛw kɔnɔ ni bɛɛ lajɛlen y’a jɔyɔrɔ fa yiriwa baaraw la i n’a fɔ jisɔrɔyɔrɔw labɛnni walima dugu saniyali. N’aw ye ɲɔgɔndantulonw kɛ, ka minfɛnw sumalenw don o sen kɔrɔ ka fara bonyamisɛnniw kan, o bɛ kɛ sababu ye ka baara yɛlɛma ka kɛ tulon ye. Aw y’aw hakili jakabɔ nin n’a ɲɔgɔnnaw na.
4. Bolofara ɲɔgɔnkan. Ni mɔgɔw bɛ jɛ ka baara kɛ u bolofɛnw na i n’a fɔ fɛn marataw ani dugukolo, o bɛ se k’u dɛmɛ ka musakaw nɔgɔya. Ɲɔgɔndɛmɛ jɔyɔrɔ ka bon mɔgɔw ka lafiya la.
5. Ka taa bɔ kalanyɔrɔw la. Aw ye baara kɛ ni aw ka dugu lakɔlikaramɔgɔ ye walasa ka tulonw ɲɛjira kɛnɛya nasira fɛ. Aw ye duguma kalanso kalandenw wele u ka to ka na bɔ kɛnɛyaso la. Denmisɛnniw lakalanni ka teli, wa u bɛ se ka fɛn caman ɲɛjira aw la. N’aw ye sira di denmisɛnniw ma, u bɛ se ka kɛ aw dɛmɛbaga ɲumanw ye.
6. Denbaw ni denw ka baroni saniya kan. A nafa ka bon ka kunnafoni caman di denbaw ni musokɔnɔmaw ma ani denmisɛnw (fo ka se denmisɛn san 5 hakɛw ma) denbaw n’u denw ka kɛnɛya kun kan. Ni denbaw bɛ to ka taa bɔ dɔgɔtɔrɔso la tuma caman, o bɛ kɛ sababu ye u k’u janto u ka kɛnɛya la ani ka fɛn dɔw kalan. Aw y’aw jija cogo bɛɛ la denbaw ka se k’u denw ka peselisɛbɛnw mara ka ɲɛ, ani ka taa n’u ye dɔgɔtɔrɔso la kalo o kalo walasa ka den girinya n’a si hakɛ sɛbɛn u kɔnɔ. (Sɛbɛn ɲɛ Sɛbɛn magoɲɛcogo.) Denba faamuyalenw b’u jija fo u denw ka dumuni nafama dun walasa u ka mɔdiya. Hali n’u kalannen tɛ, u b’u jija fo ka den mɔcogo kɔlɔsi u yɛrɛ ye. Nin baara kofɔlen ninnu matarafali ka di denba minnu ye, aw bɛ se k’olu dɛmɛ.
7. Ka taa bɔ mɔgɔw ye u ka so: Aw ye taa bɔ mɔgɔ ye, kɛrɛn­kɛrɛnnenya na gɛlɛya bɛ du minnu kɔnɔ ni dudenw tɛ sɔn ka taa dɔgɔtɔrɔso la walima u tɛ u sen don dugu forobabaara la. Nka aw ye mɔgɔ bonya ka da u taabolow n’u kɛwalew kan. N’aw ka mɔgɔbara taa tɛ se ka kɛ teriya kɔnɔ, aw kana taa mɔgɔ si ka so, fo n’a kɛra ko kasaara ye denmisɛn dɔw sɔrɔ walima mɔgɔ wɛrɛw minnu tɛ se k’u yɛrɛ bɔ ko la.

Jama ka hakilinaw falenfalen cogo

N’aw kɛra kɛnɛya­baarakɛlaw ye, aw bɛna a jateminɛ ko walasa ka se ka mɔgɔw ka kɛnɛya yiriwa, aw ka tɔgɔdiya sababu bɛ bɔ aw ka mɔgɔlakalancogo an’aw ka kɛnɛya dɔnni na. Ni sigida bɛɛ jɛra ka baara kɛ ɲɔgɔn fɛ, o bɛ se ka gɛlɛyabaw latɛmɛ.

Kumamugu gansan tɛ mɔgɔ lakalan. Mɔgɔw bɛ lakalan fɛn na u b’u hakili jakabɔ min kan, u bolo bɛ min na, u bɛ barokɛ min kan, u bɛ min ye, ani u bɛ jɛ ka min kɛ ɲɔgɔn fɛ.

Karamɔgɔ ɲuman man kan k’a sigi yɔrɔ kelen na k’a bɛ mɔgɔw lakalan. A ka kan ka baara kɛ ni u ye. Karamɔgɔ ɲuman bɛ mɔgɔw dɛmɛ ka hakili jakabɔ kɛ u ka laɲiniw na walasa ka fɛɛrɛw sɔrɔ u haminankow la. A b’a ɲini waati bɛɛ a ni mɔgɔw ka hakili falenfalen kɛ teriya ni kɔnɔna jɛlenya la.

Aw kana kuma mɔgɔ fɛ k’aw to aw sigiyɔrɔ la.

Aw bɛ kuma mɔgɔw fɛ n’aw b’u cɛla.

Fɛn min nafa ka bon nin bɛɛ la, o de ye aw ka se ka sira ɲuman don mɔgɔw kɔrɔ, min b’a to u bɛ baara kɛ n’u yɛrɛ ka dɔnniya ye ani ka da u yɛrɛ la. Tuma dɔw la, fɛn dɔw man di wulakɔnɔmɔgɔw ye, nka u tɛ sɔn k’u yɛlɛma k’a sababu kɛ kow ɲɛdɔnbaliya ye.

Wulakɔnɔmɔgɔ caman bɛ yen minnu tɛ sɛbɛn dɔn, k’a sɔrɔ dɔnniya caman b’u la. O mɔgɔ kelenw dun bɛka yɛlɛma baarabaw waleya u ka sigidaw la n’u bolominɛw ye, u ka sɛnɛ yɔrɔw la ani u ka fɛn dilannenw na. U bɛ se ka fɛn nafama caman dilan k’a sɔrɔ mɔgɔ kalannenw tɛ olu dilancogo dɔn.

N’aw bɛ se ka mɔgɔw ninnu dɛmɛ u ka bɔ a kalama k’u bɛ fɛn dɔn ani k’u ka baara kɛlenw jira u la minnu ye yɛlɛma don u ka sigida la, o la, u bɛn’a dɔn k’u bɛ se ka fɛn caman wɛrɛw kalan ani k’u waleya. Ni mɔgɔw bɛ baara kɛ ɲɔgɔn fɛ, o bɛ kɛ sababu ye u ka se ka yɛlɛmabaw don u ka kɛnɛya n’u ka lafiya la.

Sisan, aw bɛna se k’o ɲɛfɔ mɔgɔw ye cogodi?

Tuma dɔw la, a fɔli ka gɛlɛn aw ma. Nka aw n’u bɛ se ka barokɛ ɲɔgɔn fɛ walasa k’u dɛmɛ u ka fɛn dɔw sɔrɔ u yɛrɛ ye. Baro kɔnɔ, aw yɛrɛ ka kuma nɔgɔya, aw bɛ se ka baro daminɛ ni ɲininkali dɔw ye. Ja dɔw bɛ se k’aw dɛmɛ i n’a fɔ min filɛ sɛbɛn kan. Aw bɛ ja dɔw labɛn aw yɛrɛ ye i n’a fɔ sow, mɔgɔw, baganw ani sumanw bɛ min na ka bɛn aw ka sigida ta ma.

Aw ye baara kɛ ni jaw ye minnu bɛ mɔgɔw bila hakilijagabɔ ni hakili falenfalen na.

Aw ye nin ja ɲɔgɔn jira jamakulu dɔ la ani k’a fɔ k’u ka kuma a kan. Aw ye ɲininkali kɛ mɔgɔw la u ka kuma u ka dɔntaw kan ani u bɛ se ka min kɛ. Nin ye misali damadɔw ye:

• Ninnu ye mɔgɔ jumɛnw ye ja kan? U ka ɲɛnamaya bɛ cogodi?
• Nin sigida tun bɛ cogodi sani mɔgɔw k’a kɛ sigiyɔrɔ ye?
• U ye sigiyɔrɔ yɛlɛma cogodi?
• Nin yɛlɛmalicogo ninnu bɛka gɛlɛya jumɛn don sigida­mɔgɔw ka kɛnɛyako n’u ka lafiya la?
• Nin mɔgɔw tun bɛ se ka yɛlɛma wɛrɛ jumɛn boloda? U tun bɛ se ka fɛn wɛrɛ jumɛn kalan? Mun y’u bali? U bɛ se ka fɛn jumɛn kalan halibi?
• U ye sɛnɛ dege cogodi? Jɔn y’u lakalan?
• Ni dɔgɔtɔrɔ walima lafasabaga tun nana sigida in na k’a sɔrɔ wari t’u bolo, baarakɛminɛn t’u bolo i n’a fɔ nin yɔrɔmɔgɔw, yala u tun bɛna se ka sɛnɛkɛ ka ɲɛ wa? Munna? U tun tɛ se k’a kɛ ka ɲɛ wa? Munna?
• Nin sigida­mɔgɔw n’an ka kan fɛn jumɛn na?

Jama ka hakilifalenfalen de b’a to mɔgɔw bɛ da u yɛrɛ la ani k’a dɔn ko olu fanga bɛ se ka fɛn dɔw yɛlɛma. O b’u dɛmɛ fana u k’a dɔn k’u sen bɛ u ka sigida baara la.

Kalan daminɛ na, aw b’a sɔrɔ a ka gɛlɛn mɔgɔw ma k’u hakilinaw di. Nka waati dɔ bɛ se, aw bɛn’a ye u b’u ka hakilinaw di u yɛrɛ ma ani ka ɲininkali nafamaw kɛ. Aw ye dusu don u la u kana siran k’u hakilinaw di. Minnu bɛ kuma kosɛbɛ, aw b’a ɲini u fɛ u k’a to bɛɛ k’i hakilina di.

Aw bɛ se ka ja suguya caman wɛrɛw dilan ani ɲininkaliw, minnu bɛ baro ɲaka walasa mɔgɔw ka se ka gɛlɛyaw n’u sababuw ani u kunbɛncogo ɲini k’u dɔn.

Ja min filɛ, aw bɛ se ka ɲininkali jumɛnw kɛ walasa mɔgɔw ka se k’u hakili jakabɔ fɛnw kan minnu bɛ fiyɛn bila denmisɛnniw ka mɔgɔya la?

Aw y’a lajɛ ka na ni ɲininkaliw ye minnu bɛ wolo dɔ wɛrɛw la walasa mɔgɔw k’u yɛrɛ ɲininka. Ni mɔgɔw ye hakilijagabɔ kɛ nin ja kan, aw miiri la u bɛn’a fɔ ko mɔgɔ joli ka saya sababu bɛ sɔrɔ kɔnɔbolibana fɛ?

📖 Gafe kɔnɔkow
← Segin kɔfɛ | Taa ɲɛfɛ →