Kɔnɔmaya

Kɔnɔmaya taamasiɲɛw

Taamasiɲɛ minnu filɛ, olu si tɛ baasi ye.

Den dacogo ɲuman ba kɔnɔbara la kalo kɔnɔtɔnnan na

Koli nabaliya (tuma dɔw la, o y’a taamasiɲɛ fɔlɔ ye).
Dusukunɲugun sɔgɔmada fɛ (kɔnɔmaya kalo filanan ni kalo sabanan kɔnɔ).
Sugunɛkɛ bɛ caya.
Kɔnɔbara bɛ bonya.
Sinw bɛ bonya.
Ɲɛda bɛ kurukuru, barakɔrɔla ni sin nukunw bɛ fin.
Nin taamasiɲɛ bɛɛ kɔfɛ, kalo duurunan n’a nɔkan taw la, i bɛ se ka bɔ den lamagali daminɛ kɔnɔbara la.

Walasa ka kunnafoni wɛrɛ sɔrɔ kɔnɔmaya ni jiginni kan, (aw ye gafe kalan min bɛ tinminɛmusow tɔgɔ la n’a bɛ wele Guide des Sages-Femmes min sɛbɛnna Hesperian fɛ tubabukan na).

Kɛnɛya sɔrɔcogo kɔnɔmaya waati

A ka fisa kosɛbɛ muso ka dumuni nafama caman dun walasa ka fanga sɔrɔ, kɛrɛnkɛrɛnnenya la fanga tɛ muso minnu na. Farikolo mako bɛ dumuni nafamaw la i n’a fɔ farikolo jɔli dumuniw, witaminiw ani kɔkɔman dumuniw (sigida 11 lajɛ). Musokɔnɔma bɛ se ka dumuni suguya bɛɛ dun.
Aw bɛ kɔkɔ wasa k’aw ka dumuniw na walasa den ka kɛnɛya sɔrɔ. Nka, walasa ka sen funu ni tɔɔrɔ wɛrɛw bali, aw kana kɔkɔ dun ka caya.
Aw b’aw hakili to aw farikolo n’aw da kɔnɔna saniyali la waati bɛɛ. Aw bɛ to k’aw ko, aw b’aw da ko don o don.
Kɔnɔmaya dɔgɔkun wɔɔrɔ labanw na, aw bɛ kafoɲɔgɔnya na nɛmɛnɛmɛ, ka fanga la baara ni taama janw dabila.
Ni musokɔnɔma bɛ sigida la sumayabana ka ca yɔrɔ min na, a ka kan ka kulorokini ta walima sumaya fura dɔw wɛrɛw ta kabini kɔnɔ daminɛ (sɛbɛn ɲɛ Sumayafuraw n’a kun lajɛ).
Musokɔnɔma ka kan k’a yɛrɛ kɔlɔsi furaw tali la kosɛbɛ, Ka d’a kan fura dɔw bɛ se ka den bana k’a to kɔnɔbara la. O kosɔn, a man kan ka furasi ta ni dɔgɔtɔrɔ ka yamaruya tɛ. (Ni dɔgɔtɔrɔ bɛ fura sɛbɛn muso kun, n’a kɔnɔma don, a ka kan k’a ka kɔnɔmaya ɲɛfɔ. Nka tuma dɔw la muso kɔnɔma yɛrɛ yeelen bɛ dɔn). Muso kɔnɔma bɛ se ka dimisuma furaw ani nsɔnkunan ta, nka a k’a dan hakɛla. A ka ɲi a ka witaminiw ni joli segin furaw ta (sɛbɛn ɲɛ Nɛgɛ lajɛ). Muso ka kan ka sidabana jolisɛgɛsɛgɛ kɛ; barisa fura minnu bɛ sidabanakisɛ kɛlɛ, olu bɛ se ka den kisi bana in ma k’a to ba kɔnɔbara la (sɛbɛn ɲɛ Sidabanafura lajɛ).
A kana sigarɛti ni dɔlɔ min. U man ɲi a ma, wa u bɛ tɔɔrɔ lase den fana ma.
A ka sogo tobi koɲuman dun.
Muso kɔnɔma ka kan k’a yɔrɔ janya denmisɛn ɲɔnintɔw ni alemaɲɔninsatɔw la.
A k’a lafiɲɛ kosɛbɛ, nka a ka to k’a fari bɔɲɔgɔn na.
A k’a yɔrɔ janya bagamafɛnw na i n’a fɔ fɛnɲɛnamanifagalanw ani binfagalanw. Olu bɛ se ka bana lase den ma. A kana dumuni kɛ nin bagamafɛn ninnu kɛminɛn kɔrɔ kɔnɔ fiyewu. Hali a kan’a to u kasa walima u fɔrɔgɔ ka don a nu na.

Kɔnɔmaya tɔɔrɔmisɛnniw

Dusukunɲugun ni fɔɔnɔ: Olu ka ca sɔgɔmada fɛ kɔnɔmaya kalo 3 fɔlɔw kɔnɔ. Ni muso kɔnɔma wulila sɔgɔma, a ka kan ka fɛnmisɛnni giriman dɔ i n’a fɔ bisikiri kɔkɔma dɔw dun. A kana dumuni giriman dun k’a fa. Dumuni dɔɔni dɔɔni dunni siɲɛ caman kafisa ni siɲɛ kelen dumunibakɛ ye. Nanaye wulilen fana bɛ se ka fɔɔnɔ ni dusukunɲugun bali. A k’ a yɛrɛ kɔlɔsi tuluma fɛnw na.
Nsɔnkunan: Muso kɔnɔma man kan ka dumuniba kɛ k’a fa yɔrɔninkelen. Nɔnɔ-min ka ɲi a ma kosɛbɛ. Bikaribonati ye nsɔnkunan fura ye (sɛbɛn ɲɛ Kalisiyɔmu bikaribonatilama lajɛ). Bɔnbɔn muganni fana ka ɲi a ma. N’a bɛna sunɔgɔ, a ka kunkɔrɔdonnan walima fini dɔ don a kun kɔrɔ.
Senfunu: Muso kɔnɔma ka kan ka to k’a lafiɲɛ tile kɔnɔ. N’a b’a da, a k’a senw da fɛn dɔ kan k’u kɔrɔta walima a k’a d’a numa kɛrɛ kan (sɛbɛn ɲɛ Senfunu lajɛ). Kaba dasi wulilen ka ɲi a ma (sɛbɛn ɲɛ Kaba dasi lajɛ). N’a senw fununen don kosɛbɛ, a ka kan ka taa dɔgɔtɔrɔso la. O bɛ sɔrɔ den girinya fɛ kɔnɔmaya kalo laban kɔnɔ. Jolidɔgɔya ni dumuni nafama dunbaliya ani kɔkɔ caman dun bɛ gɛlɛyaba lase muso kɔnɔma ma. O la, a ka kan ka dumuni nafama caman dun.
Kɔja: A ka ca kɔnɔmaya waati la. Muso kɔnɔma ka to k’a fari bɔɲɔgɔn na, ani fana n’a b’a sigi walima n’a bɛ wuli k’a jɔ, a k’a kɔ tilen, o bɛ dɔ bɔ dimi na (sɛbɛn ɲɛ Kɔdimi furakɛcogo ni a kunbɛncogo lajɛ).
Jolidɛsɛ ani balodɛsɛ: Dugu misɛnniw kɔnɔ, tuma dɔw, jolidɛsɛ bɛ musow minɛ. O jolidɛsɛ bɛ juguya n’u lajɔra. Walasa den ka kɛnɛya sɔrɔ, muso kɔnɔma ka kan ka dumuni dun witamini ni joliseginfura ka ca minnu na i n’a fɔ shɔ, tiga, shɛsogo, nɔnɔ, foromazi, shɛfan, sogo, jɛgɛ, ani nabulu kɛnɛw.
Ni jolidɔgɔya ni balodɛsɛ taamasiɲɛw bɛ musokɔnɔma min na, o ka kan ka sogo, shɛsogo, ni shɛfan caman dun. A ka kan ka jolisegin furakisɛ 1 walima 2 ta siɲɛ 3 tile kɔnɔ kalo kelen ka se kalo 3 ma. A ka kan ka joli segin furakisɛ fana ta (sɛbɛn ɲɛ Nɛgɛ lajɛ), kɛrɛnkɛrɛnnenya na ni dumuni nafama sɔrɔli ka gɛlɛn a ma. O la a joli bɛ caya n’o bɛ kɛ sababu ye a ka se ka basibɔn kun jiginni kɔfɛ. Aw y’aw jija asidi foliki ni witamini c ka sɔrɔ joliseginfura la. (Witamini C bɛ jolisegin fura dɛmɛ ka baara kɛ farikolo la ka ɲɛ).
Jolisirafunu: A bɛ kɛ ka caya kɔnɔmaya waati la k’a sababu kɛ den girinya bɛ joli siraw degun minnu bɛ bɔ sen na. Ni jolisirafunu bɛ muso kɔnɔma min na, o ka kan k’a da k’a senw yɛlɛ fɛn dɔ kan, i n’a fɔ a b’a kɛ cogo min n’a senw fununen don. N’a jolisiraw bɛ funu ani n’u b’a dimi kojugu a b’a senkala siri ni finimugu ye walima ni bandi ye. Ni su kora, a b’a foni.
Kɔbɔ: O ye banakɔtaayɔrɔ jolisira funu ye. Musokɔnɔma ka kɔbɔ bɛ sɔrɔ den girinya fɛ. Walasa ka dɔ bɔ dimi na, a ka kan k’a biri kunberew da duguma ni k’a kɔfɛla kɔrɔta i n’a fɔ a bɛ nin ja in na cogo min. Walima a bɛ se k’a sigi fana ji wɔlɔkɔlen na (sɛbɛn ɲɛ Koko lajɛ). Kɔnɔja ka kan ka kɛlɛ barisa ale de bɛ kɔbɔ juguya.
Kɔnɔja: Aw ka to ka ji caman min, ka farikoloɲɛnajɛ kɛ, ka jiridenw ni dumunifɛn fumaw dun i n’a fɔ bananku, woso, shɔni, walima sumanbu. Aw k’aw yɛrɛ kɔlɔsi kɔnɔmagayafura farinmanw na.

Kɔnɔmaya gɛlɛnyɛba taamasiɲɛw

1. Basibɔn. Ni basi bɛ to ka bɔn muso kɔnɔma fɛ, hali n’a man ca, o tɛ taamasiɲɛ ɲuman ye. Lala, a bɛ se ka kɛ kɔnɔtiɲɛ ye walima a bɛ se ka kɛ den dalen tɛ denso kɔnɔ. (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Den dalen denso kɔ kan lajɛ). A ka kan k’a da yɔrɔkelen ka mɔgɔ ci ka taa dɔgɔtɔrɔ wele. (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Kɔnɔtiɲɛni a yɛrɛma lajɛ kɔnɔtiɲɛ kan).

Kɔnɔbara tɛmɛnen kɔ kalo wɔɔrɔ kan, ni basi bɛ bɔn, o b’a jira ko den nasira datugulen don tonso fɛ. N’a ma kɛ ni dɔgɔtɔrɔ ɲɛnɛmaw ka dɛmɛ ye, basibɔn bɛ se ka kɛ muso sata ye. N’a bɛ o cogo la, aw kana foyi wɛrɛ kɛ muso la, aw y’aw teliya ka taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la joona joona.

2. Jolidɛsɛ jugumanba. Muso bɛ sɛgɛn a yɛrɛ ma. A ɲɛw dugumana bɛ jɛ. Ni a ma furakɛ, a bɛ se ka sa jiginni sen fɛ walima jiginni kɔfɛ (aw ye sɛbɛn ɲɛ Jolidɛsɛ taamasiɲɛ lajɛ jolidɛsɛ taamasiɲɛw kan). O la, dumuni nafamaw dɔrɔn dunni t’a ɲɛ, a ka kan ka taa a yɛrɛ lajɛ ani ka jolisegin furakisɛ ta (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Nɛgɛ lajɛ). Ni joli dɔ ka kan ka ɲini ka k’a la, waajibi don a ka taa jigin dɔgɔtɔrɔso la.

3. Ni muso kɔnɔma ka tansiyɔn yɛlɛla k’a dama tɛmɛ ka se 140/90 ma, a senw, ni a tɛgɛw ani a ɲɛda bɛ tɔntɔn; a kungolo b’a dimi, a bɛ ɲɛnamini, sogo nɔnabila (protéine) bɛ caya a sugunɛ na. Nin taamasiɲɛ damadɔw b’a jira ko tansiyɔn jugumanba b’a la min bɛ se ka laban jalibana ma walima saya.

Ni muso ka tansiyɔn yɛlɛla kojugu, aw b’a fɔ a ye a k’a da k’a lafiɲɛ kosɛbɛ. Aw ye a dɛmɛ a ka dumuni nafamaw sɔrɔ ka dun. (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Dumuni dunta fanba ani dumuni dafalanw lajɛ). A kana kɔkɔma fɛnw dun. Tile damadɔ kɔfɛ, aw bɛ a tansiyɔn ta tuguni.

Ni aw tɛ se ka tansiyɔn ta ani fana n’aw tɛ se ka sogo nɔnabila (protéine) hakɛ sɛgɛsɛgɛ sugunɛ na, aw b’aw janto nin taamasiɲɛ ninnu na:

Ɲɛda tɔntɔn walima muso fari fan bɛɛ fununi sɔgɔmada fɛ a wuli waati la;
Kungolodimi;
Ɲɛnamini;
Dibi donni ɲɛ kɔrɔ;
Kɔnɔdimi gɛlɛn.

Ni a ka tansiyɔn bɛ yɛlɛ ka t’a fɛ fo ka se 160/110 walima ka tɛmɛ o kan, walima ni nin taamasiɲɛ ninnu dɔ b’a la, aw ye taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la joona janko n’aw y’a ye k’a bɛna serin ka bin. (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Kirinni (Jali) lajɛ).

Kɔnɔmaya kalo 3 labanw kɔnɔ:

Ni senw dɔrɔn de tɔntɔnnen don, a bɛ se ka kɛ o tɛ kojugu ye. Nka a kɛra cogo o cogo, a ka kan ka taa a sɛgɛsɛgɛ ni bana wɛrɛ t’a sen kɔrɔ.

N’a kungolo b’a dimi,

Ni ɲɛda ni senw bɛ tɔntɔn, lala a bɛ se ka kɛ tansiyɔnbana jugumanba ye.

O la aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la joona joona!

Sidabana ni kɔnɔmaya

Ni sidabana bɛ musokɔnɔma na, a bɛ se ka yɛlɛma den na k’a to kɔnɔbara la walima jiginni sen fɛ. Fura dɔw bɛ se ka den tanga sidabana sɔrɔli ma. Aw bɛ kunnafoni ɲini dɔgɔtɔrɔw fɛ sidabana dɔnniya bɛ minnu na. (Walasa ka kunnafoni wɛrɛw sɔrɔ, aw ye sɛbɛn ɲɛ Musow ni baw ka kɛnɛya lajɛ.)

📖 Gafe kɔnɔkow
← Segin kɔfɛ | Taa ɲɛfɛ →