Jiri minnu bɛ kɛ ka mɔgɔ furakɛ

Jiri caman bɛ yen minnu bɛ se ka furakɛli kɛ. Tubabufura caman bɛ bɔ kungo kɔnɔ jiriw la. O n’a ta bɛɛ, mɔgɔw b’a ɲini ka furakɛli kɛ ni jiri dɔw ye k’a sɔrɔ olu tɛ se ka mɔgɔ kɛnɛya, walima u bɛ kɛ bana minnu kama, u t’olu fura ye.

Jiri minnu bɛ ta u takun yɛrɛ la, olu man ca. An bɛna jiri dɔw ye sikanna tɛ minnu ka mɔgɔ furakɛ la.

Jantonyɛrɛla! Ni jiri dɔw tata dama tɛmɛna, u bɛ tɔɔrɔba lase mɔgɔ ma.

Alimukayikayi (Brugmansia arborea)

Dɔw b’a wele furabanin.

Nin jiri in buluw bɛ furudimi ni kaliya kɔnɔdimi mada.

Aw bɛ jiri in bulu kelen walima fila cɔnkɔ ka sɔrɔ k’a tobi kinidun kutu ɲɛ duuru ji la.

Tata hakɛ: lɛri naani o lɛri naani, toniko tan fo toniko tan ni duuru. A bɛ di balikuw dɔrɔn de la.

Jantonyɛrɛla! Ni nin jiri in tata dama tɛmɛna, a bɛ kɛ baga (pɔsɔnni) ye. O la, tubabufura de tali ka ɲi kɔnɔdimi na.

Kabadasi

Kaba dasi wulilen ji ka fisa muso kɔnɔmaw ka sen funu ma.

A’ bɛ se ka kaba dasi boloɲɛ kelen tobilen ji wɛrɛɲɛ kelen wala wɛrɛɲɛ fila min. O tɛ baasi lase mɔgɔ ma.

Gɔntɛgɛ (cactus)

Ni jikalan t’aw bolo ani ni dɔ kalaya cogo t’aw bolo, aw bɛ se ka nin jiri in ɲɛji kɛ ka jogindaw ko. A nafa ka bon basi jɔli la kosɛbɛ k’a sababu kɛ a bɛ jolisira mɔsɔn. Aw bɛ se ka dɔ tigɛ ni muru sanuman ye k’a cɔnkɔ k’a da joli da la.

Ni basi jɔra, aw b’a bolo kunguru dɔ siri joginda la. Lɛri fila walima lɛri saba kɔfɛ, aw b’a foni ka sɔrɔ ka joli ko k’a jɛ ni jikalan ni safinɛ ye. Jogindaw fura kɛcogo wɛrɛw ani basi lajɔcogo wɛrɛw bɛ yen (sɛbɛn ɲɛ Basibɔn.)

Sabila (Aloe vera)

Sabila binsunnin bɛ se ka kɛ ka jenida fitiniw ni joliw furakɛ. Jinɔgɔlan dulen min bɛ a yirinin na, o bɛ dimi ni ŋɛɲɛ suma, ka a kɛnɛyali nɔgɔya ani ka a dɛmɛ ka banakisɛw donni kunbɛn. Aw bɛ a binnin fitini tigɛ, ka a sanfɛfaranin wɔrɔ ka bɔ a la, ni ka a bulu kɛnɛ walima a ji da jenida walima jolidaw yɛrɛ kan.

Sabilasunnin bɛ se ka dɔ ɲɛ furudimi ni nugudimi furakɛli la. Aw bɛ a bulu nugulenw tigɛ tigɛ ka misɛnya ka u daji kasi, ani o kɔ aw bɛ o jinɔgɔlan kunamannin wɛri ɲɛ kelen min lɛri 2 o lɛri 2.

Manje (Carica papaya)

Witamini caman bɛ manje mɔnen na. A bɛ dumuni tɔw yɛlɛmani nɔgɔya.

A dunni ɲininnen don mɔgɔw fɛ minnu fanga ka dɔgɔn ani sogo ni shɛfan yɛlɛmani ka gɛlɛn mɔgɔ kɔrɔba minnu kɔnɔ. Walasa shɛfan ni sogo ka yɛlɛma ka ɲɛ, aw b’u ni manje dun ɲɔgɔn fɛ. Manje ɲɛji fana ye kɔnɔna tumu fura ye hali n’o y’a sɔrɔ tubabufura fanga ka bon n’a ye kosɛbɛ.

Kɔnɔna tumu furakɛcogo ni manje ye: Aw b’a ɲɛji bɔ ka se kafeminkutu ɲɛ saba wala naani ma k’a ɲagami o ɲɔgɔn hakɛ di la. Aw bɛ sɔrɔ k’o bɛɛ kɛ bɔliniɲɛ kelen kafeji kalaman na. Aw b’o ni rɛzɛn tulu min ɲɔgɔn fɛ.

N’i ye manje geren tigɛ k’a da kuru la walima sumuni, a b’a to a bɛ nɛ ta joona.

Ŋɔlɔbɛ (Combretum micranthum)

Nin jiri in kɛcogo ka ca:

• A bɛ farigan ni sumaya kɛlɛ (o la aw bɛ tubabufura fana ta, aw bɛ sɛbɛn ɲɛ Sumayafuraw lajɛ). Aw b’a bulu duuru ta fo ka se bulu wolonfila ma, ka cangarabilen bulu duuru ta ka se bulu wolonfila ma, ka kunjɛ bulu tan ta ka se bulu tan ni fila ma. Aw b’o bɛɛ tobi ni ɲɔgɔn ye k’a ji min siɲɛ saba tile kɔnɔ.
• Aw b’a ni kunjɛ tobi ji litiri kelen na k’a min. O bɛ kɔnɔboli furakɛ.
• Ka dɔ fara sugunɛ kɛta kan (i n’a fɔ fari funufunu waati la), aw b’a mugu garamu mugan kɛ ji litiri kelen na k’a tobi fo miniti tan ni duuru. Baliku ka kan ka litiri tilancɛ min siɲɛ saba tile kɔnɔ.
• A bɛ dɔ fara ŋunaŋuna ji cayali kan (i n’a fɔ dumuni tɛ sɔn yɛlɛmani ma waati min). An bɔra k’a dilancogo min ɲɛfɔ sisan, nin ni o bɛɛ kɛcogo ye kelen ye. Aw bɛ litiri kelen tilanyɔrɔ naaninan min yɔrɔnin kelen. Miniti tan kɔfɛ, aw bɛ litiri kelen tilanyɔrɔ seginnan min, miniti tan wɛrɛ kɔfɛ, aw bɛ litiri kelen tilanyɔrɔ seginnan wɛrɛ min. O kɔ, don o don aw bɛ litiri tilancɛ min siɲɛ saba tile kɔnɔ ka se tile naani ma.

Jantonyɛrɛla! An ye fura tobicogo fɛn o fɛn ye, a si kana tɛmɛ miniti bisaba kan tobili la. Ni furaji min fana ɲɛ ye sikɔlɔma ye walima n’a ɲɛ kɛra bilenman ye, aw kan’o min.

Cangarabilen (Combretum glutinosum)

Nin jiri in bɛ se ka bana caman furakɛ:

• A bɛ kɛ farigan ni sumaya fura ye (i n’a fɔ ŋɔlɔbɛ).
• A bɛ sɔgɔsɔgɔ furakɛ (i n’a fɔ kunjɛ).
• Jolicayabana min minɛtuma ma mɛn ani fana a man jugu, cangara bɛ se k’o furakɛ. Aw b’a bulu duuru tobi ji litiri kelen na sanga tan ni duuru kɔnɔ. A’ b’a litiri kelen tilantilan k’a min tile kɔnɔ. O waati, a’ bɛ kɔkɔ bila.

Kunjɛ (Guiera senegalensis)

Nin jiri bɛ mako caman ɲɛ:

• A bɛ kɛ sɔgɔsɔgɔ fura ye.
• Aw b’a bulu kɛnɛ garamu mugan da ji litiri kelen wulilen na (i ko lipitɔni kɛcogo) ka sɔrɔ k’a min. Baliku bɛ litiri kelen kɛ minko duuru ye tile kɔnɔ.
• Aw bɛ se ka kunjɛ bulu duuru ni cangarabilen bulu duuru tobi ni ɲɔgɔn ye fo miniti naani walima miniti duuru.
• A bɛ sumaya furakɛ, (nka aw bɛ tubabu sumayafura fana ta, sɛbɛn ɲɛ A furakɛcogo ani a jolisɛgɛsɛgɛ lajɛ.)
• Banankubɛn na: Aw b’a bulu tan tobi k’a min.
• Furakɛli: N’aw bɛ furakɛli kɛ n’a ye, aw b’a bulu tan ta ka se bulu tan ni fila ma ka cangarabilen ani ŋɔlɔbɛ bulu duuru ka se wolonfila ma ka fara kunjɛbuluw kan k’o tobi. A bɛ min siɲɛ saba tile kɔnɔ.
• Ka farigan furakɛ, aw b’a kɛ i ko sumaya furakɛcogo, nka aw b’a da ji kalan na.
• Ka kɔnɔboli furakɛ, aw b’a furabulu tan ni duuru ni ŋɔlɔbɛ tobi ɲɔgɔn fɛ k’a min tile kɔnɔ.
• Denbatigi ka kan ka kunjɛ minni matarafa walasa ka ji jigin sin na.

Ŋaaniba (Lippia chevalieri)

Farikolo sɛgɛn kɛlɛli:

• Aw b’a feere kutuɲɛ kelen walima a bulu da ji la miniti duuru kɔnɔ ka sɔrɔ k’a kalamanni min dumuni kɔfɛ.

A’ y’aw janto a la! Aw kana fura in tobi walima k’a daji ka tɛmɛ miniti tan kan. Aw kana furaji minta damatɛmɛ barisa o bɛ se ka jaŋɔyin lase mɔgɔ ma.

Dabadababilen (Euphorbia hirta)

A bɛ wele tubabukanna: Malnommée

Samiya waati nin jiri in bɛ sɔrɔ farafinna jamana caman na. A bɛ mako caman ɲɛ:

Tɔgɔtɔgɔnin bɛ furakɛ n’a ye. Aw b’a jirisun mumɛ laja k’a mugubɔ nka diliw sen t’a la. Aw b’o mugu garamu tan ni duuru tobi ji litiri fila la lɛri kelen kɔnɔ. Ni buruburu bɛɛ sigira jukɔrɔ, aw b’a sɛnsɛn.

A tacogo:

• Don fɔlɔ: A’ bɛ litiri tilancɛ kɛ tako saba ye tile kɔnɔ.
• Don filanan ni don sabanan: A’ bɛ litiri tilanyɔrɔ naaninan kɛ tako saba ye tile kɔnɔ.
• N’aw ye tile fila bila, aw bɛ segin a tali kan.

Mɛkisiki te (Chenopodium ambroio)

Nin jiri in bɛ sɔrɔ diɲɛ yɔrɔ bɛɛ la samiya waatiw.

• Ka kɔnɔnatumuw kɛlɛ, aw b’a feere walima a bulu garamu mugan da ji litiri kelen wulilen na ka se miniti naani ma. Aw b’a bila buruburu bɛɛ ka sigi jukɔrɔ, ka sɔrɔ k’a sɛnsɛn.
• Aw b’a litiri kelen tilan tilanyɔrɔ wɔɔrɔ ye. Aw b’o tilan kelen min sɔgɔma san’aw ka fɛn wɛrɛ dun. A’ bɛ se ka kɔkɔ dɔɔni walima tulu fara a kan k’a min kɔnɔbolifura la.

Jantonyɛrɛla! Aw kan’a min ka tɛmɛ furakɛlikɛla ka hakɛ fɔlen kan. A kana di denmisɛnniw ni muso kɔnɔmaw ma, ani den bɛ muso minnu sin na.

Ɲama (Piliostigma reticulatum)

Ɲidimi fura don. A’ b’a ni danga bɛɛ bulu kɛnɛ kelen kelen ani bulu jalen kelen kelen tilan naani ye. Ka tilan saba saba ta k’olu tobi ɲɔgɔn fɛ miniti mugan kɔnɔ. Aw b’aw da wusu n’a ye ka tila k’aw da muguri n’a ji ye. Aw b’a bolo kɛ ɲi tereke gɛsɛ ye.

Danga (Ximenia americana)

• A bɛ ɲindimi kɛlɛ: Aw b’a dili tobi miniti mugan kɔnɔ ka miniti kelen kɛ k’aw da wusu.
• Aw b’o kɛ siɲɛ saba tile kɔnɔ. Aw bɛ ɲama far’a kan k’a tobi.

Gele (Prosopis africana)

A bɛ sumu furakɛ: Aw b’a fara ɲimi k’a da ɲindimitɔ kan. (Ni aw bɛ se, aw bɛ aw teliya ka taa ɲinfurakɛla fɛ yen joona. Tuma dɔw la ni aw kɔnna a furakɛli ma, ɲinfurakɛla bɛ se ka a nɔgɔ labɔ ani ka a datugu min bɛ a to a bɛ mako ɲɛ tuguni san caman.)

Ɲidimi fura don: Aw b’aw da wusu a bulu n’a fara tobilen na. Aw bɛ se k’aw da muguri n’a bulu tobilen ji ye.

Gele bɛ tulodimi fana furakɛ: Aw bɛ gele bulu tobi ka tulodimitɔ ko n’a ye, ka sɔrɔ ka bulu tobilen dɔ d’a la.

Walasa ka ɲɛjalandimi furakɛ, aw bɛ gele bulu tobi. N’a mɔnna, aw b’a jigin k’a bila kɛrɛfɛ fo buruburu bɛɛ ka sigi duguma. O kɔ, aw b’a sɛnsɛn ka sɔrɔ k’aw ɲɛ ko k’a jɛ n’a ye. O kɔfɛ, a’ bɛ sɔrɔ k’a kɛ ɲɛ na siɲɛ fila tile kɔnɔ. N’a ma nɔgɔya, a’ bɛ ɲɛdimi tuluni k’a la k’a furakɛ ka ɲɛ.

Walasa ka wololabanaw furakɛ, Aw bɛ farikolo bɛɛ wusu ni geledili tobilen ye.

A bɛ kaba furakɛ: Aw b’a bulu tobi k’aw ko n’a ye sɔgɔma ni su fo tile tan ni duuru. N’ o m’a ban, a bɛ tubabufura ɲini min ka ɲi kaba ma kosɛbɛ i n’a fɔ pomati salisile (pommade salicylée) walima girizeofiliwini (griséofulvine) (a’ bɛ sɛbɛn ɲɛ Wololabanaw ni bugu wɛrɛw la lajɛ).

Jirikunamani, dɔw ko Malijirini (Azadirachta indica)

• K’i da a bulu ɲiginnen kan, o bɛ kunkolodimi kɛnɛya.
• Koloci ni sɛgɛn fura don: Aw b’a bulu tobi k’aw ko n’a ye. Waati min aw b’aw ko, aw b’aw farikolo bɛɛ tereke kosɛbɛ ni bulu tobilen in ye.

Sukolan (Ocimum basilicum, le basilic)

A bɛ dumuni yɛlɛmani nɔgɔya, a bɛ kɔnɔtɔn fana furakɛ. Aw bɛ nin jiri in bulu garamu tan ni duuru da ji litiri kelen wulilen na ka miniti saba kɛ. Aw b’a ji kalamanni bɔliniɲɛ kelen min daraka ni tilelafana ani surafana dunnen kɔfɛ.

Jantonyɛrɛla! N’a minta fanga bonyana (i n’a fɔ garamu kɛmɛ duuru litiri kelen ji la), o bɛ se ka kɔmɔkili dɛsɛ a ka baara la.

Sɔmɔn (Anacardium occidentale)

Muso kɔnɔma ka fɔɔnɔ fura don: A bɛ sɔmɔden kelen tilancɛ ɲimi k’a ji kunu dɔɔni dɔɔni.

Layi, ni dɔw b’a wele tumɛ (Allium sativum)

• Sumaya fura don. A’ bɛ layi kisɛ saba susubali bila nɔnɔ na, k’a wuli k’a min; nga a’ ka kan ka niwakini fana ta. Sumaya bɛ se ka mɔgɔ faga, o de la, banabagatɔ ka kan ka tubabufura fana ta sumaya la (A’ ye sumaya furakɛcogo lajɛ sɛbɛn ɲɛ Sumaya furakɛli la).
• Layiji bɛ se ka kɔnɔnatumumisɛnni (les oxyures) furakɛ. A’ bɛ layikisɛ den naani tigɛtigɛ walima k’a susu ka sɔrɔ k’a kɛ wɛrɛɲɛ kelen jimafɛn dɔ la, i n’a fɔ ji, nɔnɔ walima jiridennɔnɔw ka to k’o min siɲɛ kelen tile kɔnɔ fo dɔgɔkun saba.
• A bɛ musoyabanaw furakɛ (sɛbɛn ɲɛ Muso ka banaw: Nɔgɔji jɛman bɔ).

📖 Gafe kɔnɔkow
← Segin kɔfɛ | Taa ɲɛfɛ →