E ka bolokan golo dɔ sama ka bila walima kɔnɔbara ta dɔ sama i tɛgɛnkɔni fila ni ɲɔgɔn cɛ i n’a fɔ ja in ta ɲɔgɔn.
Sigida 21 Denmisɛnw Ladonni
An ka cɛsiriba bɛɛ kɔ fɛ banakunbɛn na, denmisɛnw bɛ bana sɔrɔ tuma dɔw la. Denmisɛnw ka bana bɛ se ka juguya yɔrɔnin kelen. A ka fisa i ka bana taamasiɲɛ fɔlɔw jateminɛ ni ka fura ɲini u la joona.
Ni denmisɛn yera ni nin taamasiɲɛ ninnu dɔ la kelen ye, a mako bɛ furakɛli la teliya la ani jantoli kuntaalajan na. N’a furakɛra, a fari bɛ se ka segin a nɔ na kɛnɛya kɔnɔ. Ni taamasiɲɛ yeta ka ca a la ni kelen ye nin taamasiɲɛw ninnu na walima n’a taamasiɲɛw bɛ ka juguya ka taa a fɛ, bana kun bɛ den kan.
Farilajidɛsɛ ye ji dɔgɔya ye farikolo la. Den minnu bɛ sa kɔnɔboli fɛ o caman ka saya sababu ye farilajidɛsɛ ye. A fura ye ka ji min kosɛbɛ walasa ka ji bɔlenw nɔnabila. O waleya bɛ wele ko farijidon, a ɲɛfɔlen don k’a ta ɲɛ Farikolojidɛsɛ furakɛcogo na. I bɛ o ɲɛ ninnu kalan walasa k’a dɔn farilajidɛsɛ min bɛ sɔrɔ kɔnɔboli ni fɔɔnɔ ani baara kuntaala jan kɛli fɛ funteniba tuma fɛ walima so funtenimaba kɔnɔ, o furakɛli bɛ kɛ cogo min. Kɔnɔboli ka farilajidɛsɛ ɲangatan ka bon denmisɛnw kan kosɛbɛ, o kosɔn i ka kan k’i janto tuma bɛɛ:
Ni ninnu yera, i bɛ furakɛli daminɛ o yɔrɔ bɛɛ sani dɔ ka fara u juguya kan.
E ka bolokan golo dɔ sama ka bila walima kɔnɔbara ta dɔ sama i tɛgɛnkɔni fila ni ɲɔgɔn cɛ i n’a fɔ ja in ta ɲɔgɔn.
N’a golo bilalen ma sɔn ka segin a nɔ kɔrɔ la o b’a jira i la ko farijidɛsɛ in bɛ a den na.
Ni farilajidɛsɛ nana juguya ka se nin hakɛ la, den ni bɛ farati jugumanba la. Furakɛli teliman de bɛ se ka o den ni kisi.
Farilajidɛsɛ furakɛli ka nɔgɔ: i bɛ jimafɛnw di a tigi ma ka min. Ɲɛ Kɛnɛyaji, nikisi farilajidon ji dilancogo ni a kɛfɛnw ɲɛfɔlen don yen. Ni lafiya tɛ ka na teliya la den ma, i bɛ kɛnɛyaso magɛn n’a ye.
N’i bɛ ka den farijidɛsɛtɔ balo sinji la, i bɛ tɛmɛ ni a baloli ye sinji la ni ka farilafaji fara i bolo kan. I bɛ sin diko hakɛ caya. Sin ditumaw ni ɲɔgɔn cɛ kana tɛmɛ waati 2 kan. I ka den to yen a ka mɛn sinmin na fo waati min ye a yɛrɛ diya.
Bojikɛ bɛ weele wele ko kɔnɔboli. Denmisɛnw ka kɔnɔboli sɔrɔsababu ka ca, a ka teli ka kɛ banakisɛw sɔrɔli ye jinɔgɔladonbaliya fɛ ani a bɛ sɔrɔ balo nafa dɔgɔmanw dunni fɛ. A ka ca a la kɔnɔboli bɛ jɔ a yɛrɛ ma hali ni fura ma kɛ a la. Nka sa, fura lakika dɔ kɔni bɛ yen kɔnɔbolitɔw kama ni o ye ka jimafɛnw di a tigi ma walasa k’a farilaji bɔlenw nɔnabila. Ni jimafɛnw minni tɛ, den kɔnɔbolibaatɔ farilaji camanba bɛ se ka bɔ fo o bɛ kɛ a sali sababu ye.
Ka den ni kisi, i bɛ jimafɛnw d’a ma walasa ji min bɔra a fari la o ka nɔnabila.
I hakili la fɛn minta dili den kɔnɔbolitɔ ma k’o bɛ kɔnɔboli tɔ juguya ka taa a fɛ wa? O miiriya sugu jigin ka di mɔgɔ kɔnɔ n’a ɲɛ bɛ boji suurutɔ la ka bɔ den na. Nka a bila i kun na ko ji tɛ kɔnɔboli sababu ye.
Jimafɛnw tigɛli kɔnɔbolitɔ la o tɛ fɛn bɔ kɔnɔboli la. A bɛ den ka farati tɔ juguya ka taa a fɛ.
Jimafɛnw minni bɛ kɔnɔbolitɔ ka bana kɛnɛya.
I bɛ se ka kunnafoni caman sɔrɔ kɔnɔboli kan ɲɛ Saniya ani bana minnu bɛ sɔrɔ saniya matarafabaliya fɛ n’a kun na. A furakɛli kunnafoni minnu dira yan olu bɛ denmisɛnninw ta dɔrɔn de kan.
Farilaji ani farikolobalolan minnu bɔra kɔnɔboli kosɔn, sinji bɛ olu nɔnabila.
Balo ma denmisɛn minnu labɔ olu ka kɔnɔboli sɔrɔli ka ca; wa u kɛnɛyali man nɔgɔn fana. O ye ka a jira ko a bana fila ninnu taalan ye ɲɔgɔn ye jankaro yɛlɛma-yɛlɛmani na.
Balodɛsɛ bɛ na ni kɔnɔboli ye – kɔnɔboli bɛ na ni balodɛsɛ ye
1. Balo ka labɔlikɛbaliya farikolo la (balodɛsɛ), o bɛ dankari fari fan bɛɛ la fo ka se hali nuguw ma.
2. Ni balodɛsɛ ye fiɲɛ bila nuguw la, u tɛ dumuni caman lasogo tuguni, dumuni tɛ jɔ a kɔnɔ, a bɛɛ bɛ sin ka tɛmɛ ka jigin ten. O de ye kɔnɔboli ye.
3. Tuma bɛɛ banakɔtaakɛ bɛ na ni farikolo balolanw bɔli ye a kɔnɔ. Balolan dɛsɛli dumuni kɔnɔ o bɛ balodɛsɛ bila a dumuni dunbaa la.
N’i sera ka nin fɛn fila ninnu ka yɛlɛma-yɛlɛmani bali i den bɛ kisi kɔnɔboli ni balodɛsɛ fɛ saya ma; fana banakisɛ kelen bɛ yen ka bɔ banakisɛ caman wɛrɛw la n’o bɛ denmisɛnw minɛ kɔnɔboli ni kɔngɔ kɔtigɛbali ye minnu farikolo fɛngɛya, i bɛ a tanga o donni ma a fari la.
Ni wari fitini dɔrɔn bɛ i kun, o don dumuni nafama na i den ye. O dumuni bɛ na fanga di i den ma min b’a to a bɛ kɛnɛya teliya la, o min fana b’a to kɔnɔboli man teli k’a sɔrɔ tugun.
Walasa ka balodɛsɛ jugumanba furakɛ, gafe ɲɛ Balodɛsɛ jugumanba (sayijɛ) lajɛ.
Dɛɲɛn (damannɛgɛ dɔ don, gafe ɲɛ Zɛnki, Zinc lajɛ) bɛ denmisɛnw ka kɔnɔboli fanga ban. O kosɔn, i bɛ se k’a di den kɔnɔbolibaatɔ ma n’i b’a sɔrɔ.
Den min si bɛ kalo 2 la ka taa kalo 6 la: i bɛ dɛɲɛn mg 10 di o ma don o don fɔ ka se tile 10 ma. I b’a kisɛ mugu-mugu k’a daji sinji dɔɔni na.
Den min si bɛ kalo 6 la ka se san 5 ma: i bɛ tile 10 kɛ dɛɲɛn mg 10 di o ma don o don.
Den dɔw bɛ fɔɔnɔ ka tɛmɛ dɔw kan. Nka ni den min bɛ fɔɔnɔ kojugu walima n’a bɛ farilajidɛsɛ taamasiɲɛ wɛrɛ jirala, i bɛ farilafajiw di a ma (ɲɛ Kɛnɛyaji lajɛ). Siɲɛ fɔlɔ la, i bɛ kutu ɲɛ kelen di a ma sanga 15 o sanga 15 hali ni fɔɔnɔ tɛ ka jɔ. Ni a ji hakɛ bɛ ka jigin, i b’o kutu ɲɛ kelen di a ma sanga 5 o sanga 5. O kɔ i b’a caya ni o ye. Ni jimafɛnw ni dumuni dira den ma joona, o bɛ a dɛmɛ ka fanga sɔrɔ.
Tuma caman na, fariganw bɛ denmisɛnw minɛ barisa u farikolow bɛ ka bana dɔ kɛlɛ. O fariganw bɛ se ka juguya kosɛbɛ. I bɛ parasetamɔli (asetaminofɛni) walima ibiporofɛni dɔ di a ma a ka farigan ka jigin. I bɛ finimugu dɔ su ji la k’o ɲiginnen da-da den fari la walima jisumalakoli bɛɛ bɛ se ka dɔ ɲɛ a la. I bɛ jimafɛn caman di a ma walasa ka a tanga farilajidɛsɛ ma. Farigan juguman kɛli ka den minɛ o bɛ se ka na ni kɔnɔɲama bilali ye a la, ɲɛ Kirinni, jali lajɛ. Nka farigan, nkɛrɛnkɛrɛnya la farigan juguman, ka teli ka kɛ banakisɛ juguman dɔ donni taamaseere ye fari la. Den farigantɔ furakɛcogow la ɲumanba ye k’a ɲini ka farigan sɔrɔsababu sidɔn ni ka olu furakɛ.
| Farigan min ni nin dugumagɛlɛya suguw don | O bɛ se ka kɛ…ye | I bɛ ɲɛ minnu lajɛ gafe kɔnɔ |
| Kanfasa jali walima kunkolodimi gɛlɛn | Kanjanbana | Kanjabana |
| Fari birindili | Ɲɔnin | Ɲɔninsa |
| Sɔgɔsɔgɔ kuntaala jan | Sɔgɔsɔgɔninjɛ | Sɔgɔsɔgɔninjɛ |
| Kɔnɔdimi ani kɔnɔboli walima kɔnɔja, kurukuru jima bɛ to ka bɔ kɔnɔbara walima ɲɛda la, (Ni tifoyidi don, farigan bɛ yɛlɛn dɔɔnidɔɔni dɔɔni dɔgɔkun kelen kɔnɔ. Kɔnɔdimi bɛ sɔrɔ ka daminɛ) | Tifoyidi | Tifoyidi (Nɔgɔbana) |
| Farigannɛnɛ walima farigan fɛn o fɛn, n’i sigilen bɛ yɔrɔ la sumaya ka ca yɔrɔ min na. | Sumaya | Sumaya |
Sumaya ɲɛfɔra k’a damine sɛbɛn ɲɛ Sumayabana la. Ale ye denmisɛnw ka saya sababu jɔnjɔn dɔ ye sigidaw la a ka ca minnu na.
Ni cogoya bɛ i bolo k’a sɛgɛsɛgɛ k’a sidɔn fɔlɔ, i b’o kɛ fɔlɔ sani i k’a furakɛli daminɛ. Nka ni sɛgɛsɛgɛli cogoya tɛ yen, ni sumaya ye i ka yɔrɔlabanaw dɔ ye, n’i ma kun wɛrɛ si ye farigan na, i bɛ sɔrɔ ka sumayafura dili daminɛ a tigi ma joona. Jolidɛsɛ ye den sumayatɔw ka gɛlɛya dɔ ye.
O la, a ka kan u ka furaw ta nɛgɛ barika ka bon minnu na (ɲɛ Nɛgɛ lajɛ).
Ninnu ye dankarili ɲɛnamaya la taamasiɲɛw ye n’o b’a jira ko o den masina mako bɛ furakɛli la teliya la. I bɛ sin k’a sɔgɔ ni aritesunati ye ten (gafe ɲɛ Aritesunati, Artésunate). Ni aritesunati ma sɔrɔ i bolo, i bɛ a sɔgɔ kinini na (gafe ɲɛ Kinini, Quinine).
Sumaya mabɔ i la ni sankew ye ani ni sosobɛnnan donni ye fɔlɔwow la.
Sɛbɛn ɲɛ Mɔgɔ tangacogo sumayabana ma lajɛ gafe kɔnɔ yɔrɔ la walasa i bɛ se ka sumaya kɛlɛcogo caman dɔn i ka du ni i ka sigida tangani kama.
Kɔnɔɲama sɔrɔli tɛ suda. A ka ca a la a tɛ mɛn sen na. A tigi tɛ bɔ ko kala ma kalama sanga kɔnɔ walima i b’a ye ko a a tigi n’a hakili tɛ ɲɔgɔn fɛ bilen. A tigi tɛ bɔ ko kala ma sanga kɔnɔ walima i b’a ye ko a tigi n’a hakili tɛ ɲɔgɔn fɛ bilen. Tuma caman na a bɛ a sen ni bolow seri-seri. A dɔw la den bɛ kirin k’a da tew.
Denmisɛnnin bɛ kɔnɔɲama sɔrɔ farigan jugu sababu la, farilajidɛsɛ fɛ, joginni fɛ, sumaya fɛ, walima sababu wɛrɛw fɛ. Kɔnɔɲama minnu bɛ taa ni ka tila ka segin olu bɛ wele ko kirikirimasiɲɛ. Kɔnɔɲama minnu bɛ taanikasegin na tuma bɛɛ, olu ɲɛfɔlen don sɛbɛn ɲɛ Binnibana (kirinni) la.
Ni den ka kɔnɔɲama wulila, i bɛ a lamininafɛn bɛɛ bɔ yen walasa a kana na a yɛrɛ jogin o dɔ la. I b’a bɛ a yɛlɛma k’a da a kɛrɛ (fan kelen) kan a fɔɔnɔtɔ kana na ko wɛrɛ bila a la. I kana den kɔnɔɲamatɔ diyagoya minɛ walasa a ka to yɔrɔ kelen na walima k’a fɔ k’i b’a nɛn minɛ o kana bɔ.
Ni nin sababu jugu fɔlen ninnu dɔ ma na ni kɔnɔɲama ye, kɔnɔɲama nali a kelen na, o man kan ka kɛ jɔrɔnnako ye (hali n’a y’a sɔrɔ k’a ɲɛnafilɛli ye makarikoba ye). Ni kɔnɔɲama seginna ka wuli, taa ni a ye kɛnɛya tigilamɔgɔ dɔ fɛ.
Jaŋɔyin takabin ni kɔnɔɲama fɔ ka di ka ɲagami ɲɔgɔn na. Ale la, dagɛkɛlɛkolow bɛ minɛ k’u ja kaki (ɲinsigiɲɔgɔnkan) ni ka farikolo yɛrɛ gongolima ka wuli o yɔrɔ bɛɛ. I dege jaŋɔyin taamasiɲɛ fɔlɔw sɔmi sɔrɔli la; gafe ɲɛ A taamasiɲɛw lajɛ.
Kanjabana man ca, nka bana jugumanba don min bɛ kunsɛmɛ ni sɔminanjuru minɛ. A ka ca a la, a sababu jɔnjɔn tɛ dɔn nka farigan kɔni ye a taamasiɲɛ fɔlɔ ye. Tuma dɔw la, a bɛ poyi ka bɔ bana wɛrɛ la i n’a fɔ sumaya, sɔgɔsɔgɔninjɛ, ɲɔnin, walima nkenkenkɔgɔyɔ.
Ni kanjabana poyira ka bɔ sɔgɔsɔgɔninjɛ la, a bɛ se ka dɔgɔkun kelen sɔrɔ sani a ka bɔ kɛnɛ kan. Ni a kɔni poyira ka bɔ sumaya la, a tɛ tɛmɛ waati dɔɔni kan n’a ma bɔ kɛnɛ kan.
Den ŋuna bɛ gongolima ka wuli. Fɔɔnɔ bɛ se ka kɛ den na walima bojikɛ. Farigan sen bɛ se ka ye a la Den fari bɛ se ka gan walima i b’a sɔrɔ a fari kalaya jiginnen bɛ sɔrɔ hakɛ la a tɛ jigin ka se min ɲɔgɔn ma ka kɔrɔ.
Den kɛnɛman kan bɛ kuru n’i y’a dalen kunkolo kɔrɔta ka wuli.
Den kanjabanatɔ kan jalen bɛ kɛ a ye. Ni i yɛ a kunkolo kɔrɔta, a kɔ mumɛ bɛɛ n’o bɛ wuli ɲɔgɔn fɛ kan kurubaliya fɛ.
Kanjabana furakɛ joona. A furakɛli la, i bɛ anpisilini (ampicilline) sɔgɔli dɔ kɛ a la ani zantamisini (gentamicine) sɔgɔli dɔ ɲɛ Kunfinnin ni zantamisini, l’ampicilline et la gentamicine lajɛ.
Ni kanjabana ye a tigi minɛ k’a sɔrɔ sumaya wali sɔgɔsɔgɔninjɛ bɛ a la, i b’o bana furakɛ fana. Ni sumaya bɛ kunsɛmɛ na, ka kunnafoni sɔrɔ olu kan, gafe ɲɛ Kunsɛmɛnasumayabana juguman lajɛ. Ni sɔgɔsɔgɔninjɛ don, aw ye sɛbɛn ɲɛ Sɔgɔsɔgɔnijɛ lajɛ.
Sɔgɔsɔgɔ, mura, ani ninakili bɔli gɛlɛyaw bɛ se ka kɛ ka dan hakɛ la walima ka juguya. U la juguman dɔ ye galakanɔrɔ ye, ale min ye fogonfogonnabana ye. Galakanɔrɔ ɲɛfɔra k’a fɛsɛfɛsɛ sɛbɛn ɲɛ Kɛnɛya tigilamɔgɔw tɔgɔlakibaruya la. Ale ye densaya sababuw telimanw na teliman dɔ ye.
Ninakili yɛlɛnni ye galakanɔrɔ taamasiɲɛw la belebele ye. Ninakili yɛlɛnni kɔrɔ ye:
Den bɛɛ ninakili bɛ yɛlɛn ni a bɛ kasi la. I bɛ a lanɛgɛ. Ni a ye a dade i bɛ i tɛgɛ da a kɔnɔbara kan k’a dɔn ni a bɛ ka yɛlɛn ka jigin. I bɛ ninakili bɔko jateminɛ sanga kelen kɔnɔ.
Ni i dara a la ko galakanɔrɔ bɛ denmisɛn na, sin i ka a furakɛ ni banakisɛ-fagalanw ye: i bɛ amɔkisisilini mg 325 di a ma, siɲɛ 2 tile kɔnɔ tile 5 kɔnɔ.
Den min si bɛ san kelen duguma, i bɛ mg 187.5 di o ma (mg 250 furakisɛ tilayɔrɔ ¾ na). I b’a mugubɔ k’a daji sinji dɔɔni na. Ɲɛ Kunfinnin ni amɔkisisilini (L’ampicilline et l’amoxicilline) lajɛ kunnafoni caman sɔrɔli ko la amɔkisisilini kan. Kotiri fana bɛ galakanɔrɔ kɛlɛ. Ɲɛ Kotiri, Cotrimoxazole, TMP-SMX lajɛ.
I bɛ jimafɛn suguya caman di a ma a k’u min ani dumuni caman
Den ka bana bɛ nɔgɔyali daminɛ tile 2 kɔnɔ. N’a tɛ ka nɔgɔya, sababu wɛrɛ ka teli ka kɛ a la, i n’a fɔ sɔgɔsɔgɔninjɛ, sisan, walima a bɛ se ka kɛ tumu dɔ ka bana sababuyalen ye ni o sera fɔ fogonfogon ma. Ni den ka bana bɛ ka juguya ka taa a fɛ, n’a ninakili degunnen don kosɛbɛ, n’a tɛ ko kala ma, walima ni kɔnɔɲama bɛ a la, o fura ye anpisilini ni zantamisini sɔgɔliw kɛli ye a la. O kɔ, a ka fisa ni i bɛ se ka kɛnɛya tigilamɔgɔ dɔ sɛgɛrɛ. Ɲɛ Kunfinnin ni zantamisini, l’ampicilline et la gentamicine lajɛ gafe kɔnɔ.
Fɛn o fɛn bɛ fogonfogonw bɔ u cogo la o bɛ a to banakisɛw bɛ don u la nɔgɔya la. Sisi bɛ fogonfogonw fɛgɛnya ka galakanɔrɔ sennateliya. Ni sigarɛtiminaw bɛ so kɔnɔ, olu ka kan ka u ka sigarɛtimin kɛ kɛnɛ ma tuma bɛɛ ani ka u yɔrɔ janyalen to denmisɛnw na.
Ni sisibɔda bɛ gakuru la, o bɛ kɛ sababu ye sisiw bɛ bɔ ka ɲɛ, o la musow ni musomanninw minnu bɛ tobili kɛ, ani denmisɛn wɛrɛw minnu bɛ kɛrɛ fɛ, olu fogonfogonw bɛ kisi sisi jugu ma.
Den minnu sata bɛ kɛ galakanɔrɔ ye o fanba bɛɛ ye denw ye minnu baloko ka jugu. Balodɛsɛ b’u fanga dɔgɔya ka tɛmɛ fo u bɛ dɛsɛ ka banakisɛw donni kɛlɛ u fari la.
Ni denmisɛnw fara koɲuman, mɔgɔkɔrɔbaw bɛ sunɔgɔ koɲuman.
Tuma caman na, sɔgɔsɔgɔ bɛ sɔrɔ mura gansan fɛ. O sugu la, furata tɛ mako ɲɛ. I bɛ den naani ni te sukaroma kalamanninw ani fɛn minnu bɛ funteni don a fari fɛ. Walima i bɛ den ta k’a minɛ i bolo ka a fari lafiya (ka fari lahinɛ). A ka kan ka nɔgɔya dɔgɔkun kelen n’a ɲɔgɔnnaw kɔnɔ.
| Taamasiɲɛw | O bɛ se ka kɛ…ye | I bɛ ɲɛ minnu bɛ lajɛ gafe kɔnɔ |
| Sɔgɔsɔgɔ ka se dɔgɔkun 2 ma walima ka tɛmɛ o kan, a tigi girinya bɛ ka dɔgɔya, ani farigan bɛ a senkɔrɔ. | Sɔgɔsɔgɔninjɛ | Sɔgɔsɔgɔninjɛ |
| Sɔgɔsɔgɔ, ninakiliyɛlɛn bɛ min senkɔrɔ. | Galakanɔrɔ | Galakanɔrɔ (fogonfogonnabana) |
| Sufɛsɔgɔsɔgɔjalan k’a sɔrɔ bana fari tɛ den na (kɛrɛnkɛrɛnnenya na, ni a ninakili bɔli ka gɛlɛn a ma) | Sisan | Sisan |
Sɔgɔsɔgɔ mɛnta min na a tigi bɛ mankan gɛlɛn bɔ, o ka teli ka kɛ wulusɔgɔsɔgɔ ye. I bɛ se ka sɔɔnkannin dɔ mɛn ni den bɛ ninakili sama.
Wulusɔgɔsɔgɔ sababu ye banakisɛ donni ye ninakili bɔwo kɔnɔ kanfilen kɔnɔ. Banakisɛfura tɛ mako ɲɛ a la. Fiɲɛ sumanen foronni walima den tali ka bɔ n’a ye kɛnɛ ma su fɛ a ka fiɲɛ nɛmama sama o bɛ dɔ ɲɛ a la.
A bɛ kɛ tuma dɔw la den kanfilen kɔnɔna bɛ ka ɲɔnni degun bila den na. I bɛ a ɲɔnkan kɔlɔsi ka a ta ka taa ni a ye kɛnɛyaso la n’i ɲɛ bɛ a la ko a tɛ ka fiɲɛ duman sɔrɔ. Fura dɔw bɛ yen minnu bɛ se k’a kankɔnɔna fununi jigin.
Keteketenin daminɛ bɛ i ko mura, farigan, nunjibɔ, ani sɔgɔsɔgɔ bɛ min senkɔrɔ. Dɔgɔkun kelen walima dɔgɔkun fila kɔ fɛ, a sɔgɔsɔgɔ bɛ juguya. A tigi bɛ dɛsɛ ka sɔgɔsɔgɔ natɔ kunbɛn. Siɲɛ kelen kɔnɔ, a kɛko caman bɛ tugu-tugu ɲɔgɔn na teliya la. A sɔgɔsɔgɔ juguya bɛ se k’a tigi bila fɔɔnɔni na.
Ni a tɛmɛko kelen kɛra, a tigi ɲɔnni bɛ teliya fiɲɛ samata nɔ fɛ. Ni a ye ninakili sama ka don a kɔnɔ, mankansugu dɔ bɛ to ka bɔ sɔn. Keteketenin n’a bɛ wele fana ko jakumaɲama, kuntaala bɛ se ka kalo caman sɔrɔ. Keteketenin kɔnin ka jugu mɔgɔ bɛɛ ma nka a ka jugu denw ma ka tɛmɛ. Den min si bɛ san kelen duguma o bɛ se ka faga a sɔgɔsɔgɔ banbali fɛ. Denw bɛ mankan min bɔ o ma kɔkɔ ka se a hakɛ yɛrɛyɛrɛ la minkɛ, o bɛ gɛlɛya don a dɔnni na joona ko a bɛ olu la.
Denmisɛnw tangali kɛcogo ɲuman keteketenin ma o ye a bana in tɔgɔlaboloci (DPT) kɛli ye. Banakunbɛnnifuraw yɔrɔw lajɛ, (sɛbɛn ɲɛ Boloci) kɔnɔ.
Sɔgɔsɔgɔninjɛ sɔrɔli ka teli denmisɛnw fɛ ni mɔgɔkɔrɔbaw ye. Ni sɔgɔsɔgɔ ye denmisɛn minɛ ka se dɔgɔkun 3 ma wali ka tɛmɛ o kan, janko n’a sɔrɔ sɔgɔsɔgɔ in ni farigan bɛ ɲɔgɔn fɛ walima ni sɔgɔsɔgɔninjɛtɔ dɔ bɛ du kɔnɔ, i bɛ bɔ Gɛlɛya minnu bɛ Ninakili bɔli ni Sɔgɔsɔgɔ la yɔrɔ lajɛ (sɛbɛn ɲɛ Sɔgɔsɔgɔnijɛ) o kunnafoniw kama.
O degun in ye ninakili bɔli ye ni filemankannin dɔ ye. A sababu bɛ bɔ fogonfogon kɔnɔna minɛni ye k’o ncɔn walima kanfile kɔnɔna. A bɛ se ka bɔ kɛnɛ kan ni mura y’a tigi minɛ walima ni degun dɔ y’a fari sɔrɔ. N’a bana in bɛ taanikasegin kɛ, o ka teli ka kɛ sisan ye (sɛbɛbn ɲɛ Sisan). A bɛ se ka kɛ fana sɔgɔsɔgɔninjɛ taamasiɲɛ dɔ ye, kɛrɛnkɛrɛnnenya na ni a mankan in bɔli ka jugu disi fan kelen na ni tɔ kelentɔ ye. Taa sɛbɛn ɲɛ Sɔgɔsɔgɔnijɛ lajɛ.
Ni nunjibɔ, nkɔɔnɔdimi, walima sɔgɔsɔgɔ bɛ den na o bɛ ban n’a tɛ sɛgɛnnabaara kɛ, n’a bɛ ji min ka caya, ani ka dumuni kɛ ka ɲɛ. Den bɛ kɛnɛya a yɛrɛ ma o cogo la hali ni fura tata ma di a ma. Banakisɛfagafura tali kun tɛ mura la. Mura bɛ taa laban tulo banani na tuma dɔw la (ɲɛ Tulolabanaw) walima a bɛ laban nkɔɔnɔdimi na (ɲɛ Nkɔɔnɔdimi).
Ni denyɛrɛni walima den bɛ a tulo waasi-waasi ka to ka kasi, i b’a sɔrɔ tulolabana dɔ y’a sababu ye. Tulolabanaw ye denw minɛnibana ye. Tulolabanaw minɛni ka teli denmisɛnw fɛ kosɛbɛ kɛrɛnkɛrɛnnenya la mura walima nunjibɔ kɔ fɛ. Nunso kɔnɔna taara bila tulo dugumaso la, min b’a to o la banakisɛw tɛmɛ bɛ diya ka di u fila ni ɲɔgɔncɛ furancɛnin fɛ.
Tulolabana dimi bɛ se ka bonya kosɛbɛ ka denmisɛnnin bila kasi caman na. Nka ni den ka kɛnɛya sabatilen don ani ni a balolen don ka ɲɛ dumuni nafamaw na, a ka ca a la a bɛ ban a yɛrɛ ye ten. Asetaminofɛni bɛ se ka ta a dimi dali kama. I fana bɛ se ka jinɛjaba tulu da a la k’a lajɛ fana, ale ye yɛrɛkɔrɔfura dɔ ye min bɛ se ka dɔ ɲɛ a la. I bɛ jinɛjaba kisɛ dɔ daji jiritulu dɔ la ka su kɛ. I bɛ sɔrɔ ka o tulu dɔ tɔni-tɔni a tulo la siɲɛ damadɔ tile kɔnɔ.
I bɛ nɛn cɛ ni cɛlan magaman dɔ ye.
Banakisɛfuraw amɔkisisilini (amoxicilline) walima kotiri (cotrimoxazole) tali bɛ se ka kɛ fɛn ɲuman ye den ma, den min ka kɛnɛya sabatilen tɛ ka ɲɛ. O den ninnu ka banakisɛ kɛlɛli ka bɔ u fari la o man nɔgɔ. O b’a to tulolabanaw bɛ mɛn sen na. Tulolabana kuntaalajanw walima ka to k’a sɔrɔ tuma caman o bɛ se k’a tigi lase tulogeren ma. I bɛ banakisɛfuraw di nin kun ninnu na:
Ka amɔkisisilini tata hakɛ don, aw ye sɛbɛn ɲɛ Kunfinnin ni amɔkisisilini, L’ampicilline et l’amoxicilline; kotiri tata hakɛ sumani dɔnni kama bɛ ɲɛ Kotiri, Cotrimoxazole, TMP-SMX la.
Dimi ni funun kɛli tulo kɔ la o bɛ se ka kɛ kololabana ye min cɛ ka jugu n’a bɛ fɔ a ma ko tulokolodimi
I jija i ka furakɛcogo sɔrɔ n’i ye nin taamasiɲɛw dɔ ye:
Den minnu ye sin sɔrɔ ka ɲɛ olu ka tulolabana ka dɔgɔn.
Tuma dɔw denmisɛn bɛ fɛn dɔ don a tulo kɔnɔ. I bɛ sɔgɔlibiɲɛ bara kisɛntan kɛ k’a bɔ a kɔnɔ o falen ji ni jilan, walima kumu ɲagaminen ɲɔgɔn na k’o fiyɛ tulo kɔnɔ. Walima, ni i bɛ se k’i janto tulo kɔnɔna na a kana jogin, i bɛ se k’a bɔ a kɔnɔ ni kɛmɛsuladege dɔ ye. Ni olu bɔra a la, i kana sɔn fɛn wɛrɛ donni ma mɔgɔ tulo kɔnɔ k’i bɛ ka a kɔnɔfɛn bɔ ni o ye. I bɛ se ka banakisɛw lase tulo kɔnɔ walima ka tulo ɲɛgɛlɛn sɔgɔ i ɲinɛ ma. Hali waasidanin fitini bɛ se ka nɛn ta tulo kɔnɔ.
Nkɔɔnɔdimi bɛ sɔrɔ mura kelen-kelen in fɛ. Nkɔɔnɔ kɔnɔna ɲɛ bɛ bilen ka kɛ ni den ye fɛn kunun a bɛ digi a la. Kanntulɔki kurunin fila bɛ dulon ka funun walima ka nɛn yɛrɛ ta.
Nkɔɔnɔdimi fanba la, banakisɛfuraw tɛ mako ɲɛ. O la u man kan ka ta. Nka nkɔɔnɔdimi sugu dɔ bɛ kɛ denmisɛnw na – n’a bɛ fɔ a ma ko kannabaganin – ale cɛ ka jugu kosɛbɛ. Ale ka kan ka furakɛ ni pikirimugu ye, n’o ye penisilini ye.
Ni nin taamasiɲɛ 3 ka se 4 ma, ye ɲɔgɔn sɔrɔ den na, a ka bana ka teli ka kɛ kannɔrɔ ye. A furakɛli bɛ kɛ ni penisilini walima amɔkisisilini tali ye da la tile 10 kɔnɔ, walima ka a tigi sɔgɔ ni bɛnzatini pikirimugu ye siɲɛ kelen, ɲɛ Pikirimugu G (pénicilline G) lajɛ). Nkɔɔnɔ bu dɔ tali k’o sɛgɛsɛgɛ ɲininibon kɔnɔ, o dɔrɔn de ye nkɔɔnɔdimi sababu jɔnjɔn dɔnni sira ɲuman ye. O baara in kɛli nafa ka bon o dabali bɛ sɔrɔyɔrɔ minnu na na.
Ni kannɔrɔ furakɛbali tora yen ten, a bɛ juguya ka gɛlɛya fo a bɛ yɛlɛma ka kɛ bana wɛrɛ ye min bɛ wele ko kolocifarigan ye
Kolocifarigan bɛ na kannabaganin banakisɛ donnen kɔ kankɔnɔna na. Denmisɛn minnu si bɛ san 5 ni san 15 cɛ, a bɛ olu den minɛ ka caya. Ni nin taamasiɲɛ ninnu dɔw yera den min na dɔgɔkun 2 ka se 4 ma nkɔɔnɔdimi dɔ tɛmɛnen kɔ, i ka sigi ni a ye ko kolocifarigan ka teli ka kɛ u sababu ye:
N’i sigara a la ko kolocifarigan bɛ den na, i bɛ pikirimugu kɛ k’a furakɛ (bɔ ɲɛ Pikirimuguw, Pénicilline na lajɛ. I bɛ taa ni a ye dɔgɔtɔrɔ fɛ yen. Kolocifarigan bɛ dusukun bana ni ka a fanga dɔgɔya. O bɛ wele ko sɔnkunnakoloci. O bɛ se ka dankari a tigi ka mɔgɔya la (a tigi sago tɛ a yɛrɛ farikolo la), walima ka sajoona se a ma.
Kannɔrɔ ye bana juguman ye min bɛ daminɛ ni nkɔɔnɔdimi ni farigan misɛnnin ye. Tile damadɔ kɔ fɛ, falaka sugu dɔ bɛ bɔ nkɔɔnɔ na, a finyalen don dɔɔni walima a jɛmannama don. Den kumakan bɛ goya tuma dɔ, a kan bɛ funu k’a nunfiɲɛ kasa goya. Kan fununi ni falaka finmannin walima jɛmannama in b’a to a ninakili bɔli bɛ gɛlɛya walima a tigi tɛ se ka ninakili.
Falaka min bɛ da nkɔɔnɔ na ni o kologirinyara ka tɛmɛ fo ka ɲɔnni degun, i bɛ o faari ka bɔ yen ni fininin magaman jɛlen dɔ ye.
Kannabaganin kunbɛnni ka nɔgɔ n’a kunbɛnnifura DPT ye. I bɛ a ɲini ka a dɔn ni boloci bolodalenw bɛ i ka sigida la walasa i denw bolo ka ci.
Ɲɔnin taamasiɲɛ fɔlɔw ye farigan, nunjibɔ, ɲɛ bilennen don ani a bɛ dimi, ani sɔgɔsɔgɔ. Taamasiɲɛ ninnu bɛ daminɛ tile 10 ɲɔgɔn kɔ fɛ a tigi kɛlen kɔ k’a magɛrɛ ɲɔnintɔ dɔ la. O tɛmɛnen kɔ, da dimini bɛ daminɛ ni ka kɔnɔboli fara o kan. A bɛ laban ni tulo kɔrɔlaw ni kan birindili ye. O bɛ juguya ka yɛlɛn ka taa ɲɛda ni fari fan tɔw la. A bɛ sɔrɔ ka se bolokanw ni senkanw ma.
Den ɲɔnintɔ bɛ se ka a yɛrɛ sɔrɔ tile 5 walima tile 10 kɔnɔ n’i b’a latiminandiya a ka ji min ni ka dumuni kɛ ka ɲɛ, ani a ka a yɛrɛ lafiya.
Fiɲɛba kelen min bɛ ɲɔnin la, o ye a bɛ se ka kɛ bana jugumanba wɛrɛw sababu ye. Balodɛsɛ bɛ den minnu na walima sida, walima bana sugu wɛrɛ, a ka teli ka kɛ olu de la. I bɛ nin gɛlɛya nata ninnu jateminɛ ka kɔn k’u furakɛ. Gɛlɛya minnu filɛ, i b’i janto u la ni ka kɔn k’u furakɛ:
Den bɛɛ ka kan ni ɲɔnin boloci sɔrɔli ye (bɔ kunbɛnnifuraw, sɛbɛn ɲɛ Boloci lajɛ). Ɲɔnin mana den kelen minɛ du kɔnɔ, a ka c’a la i bɛ se ka den tɔw kisi a ma du dukɔnɔna na ani kalanso la ni i ye u ka boloci kɛ teliya la. I bɛ den ɲɔnintɔ to so kɔnɔ, ani n’i bɛ se, i b’a mabɔ a dɔgɔninw na ɲɔnin tɛ olu la. A kɔni balimaw bɛ se ka kɛ u ye banakisɛ in sɔrɔ kaban hali ni ɲɔnin taamasiɲɛ foyi tɛ u fariw la fɔlɔ. O la a ɲuman ye u fana ka to so kɔnɔ fo i ka da a la ko u bɛɛ ka kɛnɛ. O b’a to sigida denmisɛn tɔw bɛ kisi banani ma. Ɲɔnin bɛ mɔgɔ minɛ siɲɛ kelen, o kɔ i farikolo bɛ lakisi a ka siɲɛ wɛrɛ minɛni ma.
Alemaɲɔninsa bɛ gɛlɛyaba se musokɔnɔma dɛbɛladen ma. Muso lasiritɔ ka kan ka mabɔ kosɛbɛ den alemaɲɔninsatɔw la.
Denmisɛnw ni balikuw la, alemanɲɔninsa bɛ sanga ɲɔnin yɛrɛyɛrɛ ma dɔɔni. A bɛ nɔgɔya a yɛrɛ ma tile 3 walima 4 tɛmɛnen kɔ.
Musobalikuw la, alemaɲɔninsa bɛ se ka na ni kunbiridimi ye, bolokurutugudaw dimini ani bolokɔninw dimini ye.
Muso kɔnɔmaw tangali alemaɲɔninsa ma o kɛcogo ɲuman kelen min bɛ yen o ye sigida denmisɛn bɛɛ bolo cili ye.
Nparancan bɛ farigannin dɔ bila a tigi la ani ka kuru ŋɛɲɛma fitini bilenninw kɛ a fari la. Kurukuru ninnu bɛ daminɛ faribakolo ma fɔlɔ ka sɔrɔ ka yɛrɛkɛ ɲɛda, bolokanw ni senkanw kan. Kurunin ninnu laban bɛ yɛlɛma ka kɛ kuru kunbabaw ye walima dulon-dulon minnu bɛ ji don ka ci-ci ka tila ka ncɛn don.
Nparancan bɛ ban a yɛrɛ ma dɔgɔkun kelen kɔnɔ. Nka a kuruw siɲɛni banbali de bɛ na ni banakisɛw ni nɔgɔw donni ye golo jukɔrɔ, o min bɛ se ka gololabanaw sababuya fana.
I bɛ den ladi a ka fara a kuruw siɲɛni na. I b’a sɔninfaraw tigɛ ka surunya ani k’i jija a tɛgɛw jɛlen ka to tuma bɛɛ. Walima i bɛ fɛn don a tɛgɛw la. I bɛ se ka ŋɛɲɛ in mada ni finimugu sulen ye ji wulilen sumanen na ka o d’a la walima ni seriji dali ye a la. Kɔlɔrfeniramini n’a ɲɔgɔnna ŋɛɲɛdalanw fana bɛ se ka ta ka kɛ a ŋɛɲɛ tigɛlan ye. Ɲɛ Kuloranfenikɔli, chloramphénicole lajɛ
Nparancan bɛ se ka kunbɛn ni kunbɛnnifura ye (sɛbɛn ɲɛ Boloci lajɛ). Ni den min y’a kunbɛnnifura boloci kɛ walima ni min delila ka bana yɛrɛ sɔrɔ kaban, o y’o tigi kɛlen ye k’a kisilanw sɔrɔ a fari la.
Maɲa bɛ ŋɛɲɛ jugu bila fari la, tɛgɛw la, bolokanw na, senkanw na ani dogoyɔrɔw la. A ka ca denmisɛnkunda kosɛbɛ. Walasa ka faamuya wɛrɛw sɔrɔ maɲa ni gololabanaw kan, aw ye sɛbɛn ɲɛ Sigida 15 Wololabanaw lajɛ.
Nkenkenkɔgɔyɔ bɛ daminɛ ni farigan ye, sɛgɛn, kunkolodimi, walima dumuninegentanya ye. N’i bɛ i da waga walima n’i bɛ dumuni kɛ, a bɛ se ka digi i la. Tile fila kɔnɔ, funu magamannin dɔ bɛ bɔ ntagakɔrɔla la tulo jukɔrɔ, dimi bɛ min na i n’a fɔ ja in ta ɲɔgɔn. A bɛ se ka daminɛ fan kelen fɛ fɔlɔ ka sɔrɔ ka fan kelentɔ minɛ.
Nkenkenkɔgɔyɔ bɛ ban a yɛrɛ ma tile 10 ɲɔgɔn kɔnɔ. Ni da funun ma jigin, o bɛ se ka kɛ ko wɛrɛ ye. Balodɛsɛ (ɲɛ Balodɛsɛ taamasiɲɛw ɲinicogo den na: bolo sanfɛla sumancogo na) ni Sidasun (ɲɛ Sigida 24 Sidabana la) olu fila bɛɛ bɛ se ka kɛ tulokɔrɔla fununi ni kurunin kuntaalajanw sababu ye o min ka surun nkenkenkɔgɔyɔ la.
A ka gɛlɛn nkenkenkɔgɔyɔ ka yɛlɛn ka se fo tulow ma walima kunsɛmɛ ma. I jija i ka furakɛcogo ɲini joona ni kanjabana taamasiɲɛw fɛn o fɛn yera mɔgɔ la k’a sɔrɔ nkenkenkɔgɔyɔ bɛ a tigi la (ɲɛ Kanjabana taamasiɲɛw lajɛ) walima ni mɛnnikɛgɛlɛya bɛ mɔgɔ min na. Nkenkenkɔgɔyɔ kunbɛnnifura bɛ yen (ɲɛ Boloci yɔrɔ lajɛ).
Senfagabana ye bana gɛlɛman ye. A bɛ daminɛ mura cogo la ni farigan, kɔnɔboli, fɔɔnɔ, bɛ min senkɔrɔ ani farikumu-kumu. A ka ca a la den bɛ a yɛrɛ sɔrɔ joona. Nka den dɔw de ta la, senfagabana bɛ digi farisogo la.
O den ninnu bɛ fɛngɛya u sen kelen kan. A dɔw la, sen bɛ muluku. A mulukulen bɛ to o cogo la. A bɛ to a cogo la bonya la k’a sɔrɔ sen dɔ in bɛ a la ka bonya n’a ye ka taa a fɛ. N’i ye den ye min tɛ se la k’a yɛrɛ fari lamaga walima ka fari fan dɔw lamaga (mulukuli) i jija i ka kɛnɛya tigilamɔgɔw ladɔnniya o yɔrɔ bɛɛ.
Senfagabana dimi bɛ se ka juguya. Asetaminofɛni walima ibiporofɛni bɛ dɔ ɲɛ a dimi na. A bolow n’a senw suli ji wɔlɔkɔlen na o fana ye a fura dɔ ye. Ka to ka farikoloɲɛnajɛ kɛ sen mulukulen kan sanga ni waati bɛɛ o nafa ka bon. O b’a to o sen ka dɛsɛli bɛ nɔgɔya.
Den bɛɛ ka kan ka senfagabana kunbɛnni boloci sɔrɔ. Boloci baaraw kɛra nafalafɛnba ye fo senfagabana banna ka bɔ diɲɛ yɔrɔ dɔw la. Ni den bɛɛ bolo cira, bana in laban bɛ tunun.
Sida sun bɛ farikolo ka kɛlɛcɛw fanga dɔgɔya banaw kɛlɛli la. O de b’a to galakanɔrɔ o, sɔgɔsɔgɔninjɛ o, kɔnɔboli o ani bana suguya wɛrɛw bɛɛ sɔrɔli bɛ nɔgɔya. Den lajɛli joona k’a dɔn ni Sida sun b’a la o ye koɲuman ye.
N’i ye nin ɲininkali ninnu fɛn o fɛn jaabi kɛ “awɔ” ye, an b’a ɲini i fɛ i ka Sigida 24, Sida n’a sun yɔrɔ kalan (sɛbɛn ɲɛ Sigida 24 Sidabana ni a kun).
Sida sun furaw bɛ a banabagatɔ dɛmɛ ka si jan sɔrɔ n’a ye kɛnɛya kɔnɔ.
Den minnu jujɔn bɔra Farafinna (walima induw la), olu dɔw bɛ bange ni “joli fɛgɛman” ye min bɛ wele ko kolocibana. Nin bana kofɔlen bɛ sɔrɔ bangebaw fɛ, koloci bɛ bangeba minnu na. Kalo 6 kɔnɔ, den bɛ kɛ a cogo, o kɔ koloci taamasiɲɛw bɛ a daminɛ ka bɔ.
Sumaya ni bana wɛrɛw bɛ se ka u bila kolocibana senkɔrɔ ni farigan jugumanba ye ani dimi senw ni bolow la walima kɔnɔ na. Dɔ bɛ fara jolidɛsɛ juguya kan. Kolo fan minnu fununen don, u bɛ se ka nɛ bɔ. A bɛ se ka den faga.
Yɛlɛmacogo tɛ joli fɛgɛyali la. Aw bɛ den tanga sumaya, bana wɛrɛw ani banamisɛnniw ma minnu bɛ se ka u bila koloci senkɔrɔ. Kalo o kalo aw bɛ taa ni den lajɛ dɔgɔtɔrɔ dɔ fɛ ani ka fura san a ye.