A bɛ dɔn cogodi ko balodɛsɛ bɛ mɔgɔ la?

Dumuni ɲuman dun kɔrɔ ye mun ye? Balodɛsɛ ye mun ye?

Dumuni ɲuman dun kɔrɔ, ka dumuni kɛ ka i fa. Nka a kɔrɔ fana ye ka dumuni dafalenw dun farikolo mako bɛ minnu na. Walasa ka to kɛnɛya la, mɔgɔ ka kan ka dumuni kulu kofɔlen ninnu bɛɛ dɔ dun k’i fa. Mɔgɔ fanba bɛ farikolofanga dumuni caman dun minnu tila bɛɛ ye dumuni fasamaw ye, i n’a fɔ malo, kaba, bananku walima loko, nka i bɛ taa a sɔrɔ u tɛ farikolojɔli dumuniw ni farikolotanga dumuniw dun, ni olu ye: shɛfan, sogo, jɛgɛ, shɔ, jiridenkisɛw, nakɔfɛnw, ɲuguw ani jiridenw. Balodɛsɛ bɛ se ka o tigilamɔgɔw minɛ hali ni o ye a sɔrɔ u bɛ dumunifasamaw caman dun.

Balodɛsɛ bɛ juguya denmisɛnniw na tuma dɔw la ka a sababu kɛ u farikolo mako bɛ dumuni nafamaw na walasa u ka mɔdiya ani ka to kɛnɛya la. Balodɛsɛ jugumanba suguya fila de ye ninnu ye.

Balodɛsɛ min ma juguya

Ale de ka ca kosɛbɛ, nka a dɔn man di. A bɛ den min na, o tɛ bonya walima ka girinya teliya la i n’a fɔ den minnu baloko ka ɲi. Hali ni a den yeɲɛna man bon, a tɛ dɔn ko bana bɛ a tigi la. Balokodɛsɛ bɛ se ka kɛ sababu ye a tɛ fanga sɔrɔ ka banakisɛw kɛlɛ.

Ni a den sugu banana, a ka bana tɛ dan sira la, wa a bɛ waati jan kɛ sani a kɛnɛya.

Ni nin balodɛsɛ suguya bɛ den minnu na, kɔnɔbolitɔw bɛ olu sɛgɛn kosɛbɛ ka tɛmɛ den tɔw kan, ani fana nɛnɛ ka teli ka u minɛ joona. Ni nɛnɛ ye o den ninnu minɛ, bana bɛ mɛn senna fo ka a laban sinkɔrɔ­kɛrɛdimi ma. Bana yɛlɛmataw i n’a fɔ ɲɔni, ni sɔgɔsɔgɔninjɛ olu ka jugu kosɛbɛ den balodɛsɛbatɔ la. O banaw bɛ se ka kɛ den ninnu caman sata ye.

A nafa ka bon ka o denw ninnu ladonni kɛrɛn­kɛrɛnnen ni balo dafalen sɔrɔ sani u ka bana walima sani bana ka juguya. O de kama ka den pese ani ka den bolokan suman waati bɛɛ, o nafa ka bon kosɛbɛ. O wale in bɛ an dɛmɛ ka balodɛsɛ dɔn denw na ani ka a furakɛ.

Aw ye bilasiralikanw matarafa balodɛsɛ kunbɛncogo kan.

Balodɛsɛ jugumanba (sayijɛ)

A bɛ denfitiniw sɔrɔ, sin tigɛra minnu na joona, ani fana ni dumuni dafalen ma di u ma. A caman bɛ daminɛ kɔnɔboli, walima bana yɛlɛmata wɛrɛw kɔfɛ. Balodɛsɛ jugumanba bɛ se ka dɔn den na ka sɔrɔ a ma pese walima ka a kundama suman. A misaliba fila filɛ:

Fasani bɛ den minɛ barisa a tɛ dumuni dafalen dun

Den tɛ dumuni dafalen sugusi sɔrɔ ka dun, kɛrɛn­kɛrɛnnenya la fanga­sɔrɔ­dumuniw. Ni o kɛra, an bɛ a fɔ ko fasani bɛ den na. kumala­surunya la, a sababu ye kɔngɔ yɛrɛ de ye.

A bɛ fasa a tɔ bɛ to kolo dɔrɔn ye.

• Cɛkɔrɔba ɲɛ bɛ kɛ a kun
• Kɔngɔ bɛ a la waati bɛɛ
• A ka fɛgɛn
• A fasalen don
• A kun ka kɛnɛ
• A fari fagalen don

Serebana (funubana) ka a sababu kɛ den tɛ dumuni nafama dun

Nin den in tɛ farikolo­jɔli­dumuni caman dun, hali ni o ye a sɔrɔ a bɛ fanga sɔrɔ dumuniw dun. An bɛ a fɔ ko serebana bɛ o den na (tubabukan: le kwashiorkor). A bɛ wele fana ko funubana, barisa a senw, a bolow ni ɲɛda bɛ funu.

Nin wale ninnu bɛ se wuli ni den ye shɔ dun, walima dumuni wɛrɛw, minnu bɛ mara yɔrɔ sumannenw na walima ni bugun dara dumuni minnu na. O den ka kan ka dumuni kɛ ka ɲɛ, kɛrɛn­kɛrɛnnenya la fangasɔrɔ­dumuniw ni kolosinsin­dumuniw (aw ye sɛbɛn ɲɛ Ka balo dafalen dun walasa ka to kɛnɛya la lajɛ). O la aw kana dumuni kɔrɔ (silenw) di denw ma cogosi la, minnu bɛ tiɲɛnen don walima bugun dara minnu na. Hali ni a yeɲɛna ka bon, i bɛ a sɔrɔ fanga bɛrɛ tɛ a la.

A fari ɲɛ bɛ kalankalan a ɲɛfɛ, wa tuma dɔw ni a juguyara a npɛrɛn ka kɛ joli juguman ye i n’a fɔ jeninida.

• a ɲɛda bɛ funu
• a tɛ mɔgoya
• joliw ni fari wolo bɛka wuli
• a bolo ni a senw bɛ funu
• a kunsigi ɲɛ bɛ yɛlɛma ka a karikari
• a nisɔn ka go
• a bolokan sanfɛla ka misɛn
• a fasaw ka makan (nka kɛn dɔɔni bɛ se ka kɛ a la)

Funubana bɛ daminɛ tuma dɔw la ni ɲɔni, kɔnɔboli walima banamisɛnniw bɛ den na. A bɛ daminɛ tuma caman ni den ye sinmin dabila joona ka balo dumuni wɛrɛw la i n’a fɔ mɔni nɔnɔntan, kini, sumakisɛ tobilenw, pɔmutɛri, sukaro ani fangasɔrɔ­dumuni, ka a sɔrɔ a tɛ kolosinsin­dumuni dun i n’a fɔ nɔnɔ ni a ɲɔgɔnnaw.

Ka da a kan funubana bɛ den min na, o yeɲɛna ka bon, ka sɔrɔfanga tɛ a la. Nka A fasaw bɛ makaya ni i ye a bolokan sanfɛla lajɛ, i bɛ a sɔrɔ a ka misɛn.

Serebana ni fasani si tɛ juguya yɔrɔnin kelen. Balodɛsɛ bɛ se ka kɛ den dɔ la ka sɔrɔ a taamasiɲɛw ma ye. Ni balodɛsɛ bɛ den na, a sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛ ɲuman ye ka den pese walima ka a bolokan sanfɛla suman.

Balodɛsɛ suguya wɛrɛw

Balodɛsɛ suguya wɛrɛw bɛ se ka mɔgɔw sɔrɔ minnu tɛ witamini ni kolosinsinna sɔrɔ u ka dumuni kɛtaw la. An bɛna kuma kɛrɛn­kɛrɛnnenya la o balodɛsɛ suguya ninnu fanba kan nin sigida in kɔnɔ, walima gafe in fan wɛrɛw fɛ:

• Surɔfiyen bɛ kɛ denmisɛnniw na minnu tɛ witamini A caman sɔrɔ (aw ye gafe ɲɛ Surɔfiyen ni ɲɛ jali (Hypovitaminose A) lajɛ).
• Mɔgoya min bɛ sɔrɔ witamini D ntanya fɛ (aw ye gafe ɲɛ Mɔgoya lajɛ).
• Wololabanaw, dalajoli, ka joli bɔ mɔgɔ da, joli bɔli ɲitara la ka a sababu kɛ jiriden, nakɔfɛn ni dumuni witaminima wɛrɛw caman dunbaliya ye (aw ye gafe ɲɛ Balodɛsɛ min bɛ dankari kɛ wolo la ani wololabana wɛrɛ minnu bɛ sɔrɔ balodɛsɛ fɛ ni Nɔ walima tomi jɛmanw dakɔnɔna na lajɛ).
• Jolidɛsɛ bɛ mɔgɔw minɛ joliseginfura ntanya bɛ minnu na (aw ye gafe ɲɛ Jolidɛsɛ lajɛ).
• Foolo min sababu ye kɔkɔwasa ntanya ye (aw ye gafe ɲɛ Foolo lajɛ).

Nin muso in ni a den ye faantan ye, wa u fila si tɛ baloko ɲuman na. Den fa bɛ baara kɛ kojugu nka a ka sɔrɔta tɛ bɛrɛ ye walasa ka a ka denbaya balo ka ɲɛ. Nɔ minnu bɛ denba bolo la, olu ye balodɛsɛ taamasiɲɛ dɔ ye min bɛ wele ko wololabana. Ni a bɔra kaba la, a tɛ dumuni nafama wɛrɛw sɔrɔ ka a dun i n’a fɔ shɔ, shɛfan, sogo, ani nakɔfɛnw.

Den in ba ma sin di a den ma. A ye a labalo ni kabaseri dɔrɔn de ye. Hali ni o ye a kɔnɔ fa, o ma nafaba lase den ma walasa a ka mɔdiya ani ka fanga sɔrɔ. O de ye a to den in bɛ san fila bɔ nka a baloko ma ɲi hali dɔɔni. A ka dɔgɔn kojugu wa a fasalen don ka a kɔnɔ funu. A kunsigiw bilalen don kelen kelen, wa a mɔ ka go ka tɛmɛ den baloko ɲuman kan. Walasa ka nin ni a ɲɔgɔnnaw kunbɛn, an ka kan ka denbaw ni denw baloko ka ɲɛ.

📖 Gafe kɔnɔkow
← Segin kɔfɛ | Taa ɲɛfɛ →