Sigida 11 Balo nafama
Duniya kɔnɔ, mɔgɔ caman balo ye dumuni fasamaw ni dumuni tuluma ni kɔkɔmaw de ye; u tɛ dumuni witaminimaw ni jolisegindumuniw dun ka caya. O bɛ bɔ dumuni nafama sɔngɔ cayali la. Dumuni minnu bɛ bɔ baganw na, i n’a fɔ nɔnɔ ni sogo, olu nafa ka bon, nka u da ka gɛlɛn fana. Baganw mako bɛ dumuniyɔrɔba de la walasa u ka se ka balo ɲuman di an ma.
Mɔgɔ caman bɛ yen minnu tɛ se ka dumuniw sɔrɔ, dumuni minnu bɔra baganw na. Nka, dɛsɛbagatɔ dɔw bɛ se ka sogo ni jɛgɛ nɔnabila ni suman dɔw sɛnɛni walima ni u sanni ye i n’a fɔ shɔ, tiga, tiganikuru walima shɔni ka a da a kan olu da ka nɔgɔn.
Mɔgɔw bɛ se ka fanga ni kɛnɛya sɔrɔ hali ni u ka dumuni fanba bɛ bɔ jiriw la.
Nka a ka fisa tuma dɔw la ka dumuniw dun; dumuni minnu bɛ sɔrɔ banganw na, ni o ye a sɔrɔ a musaka bɛ denbaya bolo ani ni u dunni bɛ bɛn an ka laada la. Farikolo mako bɛ witamini sugaya minnu na, olu bɛɛ sɔrɔ man di dumuniw na, dumuni minnu bɛ bɔ jiriw la.
Mɔgɔ ka kan ka jiri la dumuni suguya caman dun, o ka fisa ni a suguya kelen walima a fila dɔrɔn dunni ye. A suguya caman dunni bɛ nafaba lase farikolo ma. Shɔ ni kaba walima ɲɔ, wala ani tigadɛgɛ dunni ɲɔgɔn fɛ, o bɛ farikolo nafa ka tɛmɛ shɔ ni kaba dama dɔrɔn dunni kan. Ni an sera ka nakɔfɛnw ni jiridenw fana fara olu kan, o yɛrɛ ɲɔgɔn tɛ. Witaminima dumuniw ni jolisegindumuni da nɔgɔn dɔw sɔrɔcogo ɲuman fɛɛrɛ dɔw filɛ:
1. Sinjinɔnɔ: Ale ye denyɛrɛni ka dumuni ye, dumuni min da man gɛlɛn, a ka sanu ani a dafalen don. Denba bɛ se ka jiri la dumuniw dun, ka u bayɛlɛma ka u kɛ dumuni ɲuman ye den bolo – ni o ye sinjinɔnɔ ye. Sinjinɔnɔ ka ɲi den ma, ani fana a bɛ a to mɔgɔ ka wari mara!
2. Tiga, shɔ fasuguya bɛɛ (tiganikuru, shɔni o ni a ɲɔgɔnnaw), olu ye witamini sɔrɔcogo nɔgɔn dɔ ye, sango soja (sunbalashɔ). Ni an ye u bila fo u ka falenkun bɔ, sani an ka u tobi ka u dun, o bɛ belebeleba de fara u witamini kan. Den minnu tɛmɛna kalo 6 kan, shɔntikima ka ɲi olu ma.
Aw kana ye dɔrɔn ko shɔw, tigaw ni nakɔfɛn wɛrɛw ye dumuni witaminima da nɔgɔn ye. U bɛ dugukolo nɔgɔdon fana; o min bɛ a to balo ɲuman bɛ sɔrɔ. O de la, a ka fisa ka sumanw falenfalen ani ka suman suguya caman sɛnɛ ɲɔgɔn fɛ foro kelen na (aw ye sɛbɛn ɲɛ Baara min ka kan ka kɛ, o bɛ waleya cogodi ani a bɛ daminɛ ni fɛn jumɛn na? lajɛ).
3. Jɛgɛ. Tuma dɔw la, jɛgɛ da ka nɔgɔn ni sogo ye, ka sɔrɔ a fana ye dumuni witaminima ye. Jɛgɛmisɛnni fara a kunbaba kan, u jalen yɛrɛ da ka nɔgɔn, wa halisa o tɛ dɔ bɔ ka witaminiw la.
4. Shɛfanw ni shɛsogo: Yɔrɔ caman na, dumuni nafama ni a da nɔgɔn minnu bɛ bɔ baganw na, shɛfan ye olu dɔ ye. Shɛfan bɛ se ka ɲagami denw ka dumuni na, ni u tɛ se ka sinji min; walima a bɛ se ka sinji dafa ni denw bɛka
Ni shɛfan fara susura ka a ɲagami dumuni na, o bɛ musokɔnɔmaw dɛmɛ kalisiyɔmu ko la, sango jolimisɛnniw bɛ musokɔnɔma minnu na, walima minnu ɲinw yigiyɔgɔlen don, wala minnu fasa bɛ to ka ja.
Witamini sɔrɔcogo nɔgɔman ye shɛsogo ye, sango ni denbaya yɛrɛ bɛ shɛ mara.
5. Biɲɛ, sɔn, ni kɔmɔkiliw ye dumuni witaminima ni jolisegindumuniw ye (ka jolidɛsɛ kɛlɛ) ani fana, u da ka nɔgɔn ka tɛmɛ sogo tɔw kan. A ka ca a la, jɛgɛ da ka nɔgɔn ka tɛmɛ sogo kan, ka sɔrɔ u bɛɛ nafa ye kelen ye.
6. Malo, alikama ani sumakisɛ wɛrɛw nafa ka bon ka tɛmɛ ni u bu bɛɛ ma bɔ u la. Malo ni alikama fololen ka u bu dɔɔni to u la, o watamini ka ca ka tɛmɛ u fololen kan ka a jɛya.
7. Nakɔfɛn minnu bulu ye ɲugujima ye (ɲugu), farisogojɔlidumuni ni jolisegindumuni dɔɔni bɛ sɔrɔ olu la ani witamini A caman. Wosobuluw, shɔbuluw, epinaribuluw, jebuluw ani zirabuluw ye dumuni nafamabaw ye. U bɛ se ka laja ka u mugu bɔ ka u ɲagami denw ka seri la walasa ka a witamini sankɔrɔta.
8. Banankubuluw witamini ni u poroteyini ka ca siɲɛ 7 ka tɛmɛ a ku yɛrɛ kan. Ni an bɛ banankubulu ni a ku dun ɲɔgɔn fɛ, o de ɲɔgɔn tɛ, ani a da man gɛlɛn. A bolo kurani de ka ɲi ni a bɛɛ ye.
9. Kaba ni ɲɔ jalen: Ni i ye kaba walima ɲɔ daji ni laso sani a ka tobi, i n’a fɔ a bɛ kɛ to tobi cogomin na, o bɛ kaba kolosinsinnan (calcium) caya. Kaba dajilen ni laso ye, o bɛ a witamini ni a farikolojɔlan caya.
10. Nakɔfɛnw ni malo ani dumuni wɛrɛw man kan ka tobi ni ji caman ye. U man kan ka tobi ka mɔn kosɛbɛ. O la, u witamini ni u farikolojɔlan bɛ to u la. A ji min bɛ to, o bɛ se ka min walima ka naji tobi ni a ye.
11. Witamini C ni sukaro caman bɛ kungo kɔnɔ jiridenw ni ngɔkunw la. Dumuni ni witamini dafalan ɲumanw don.
(Aw ye aw kɔlɔsi: Baga bɛ minnu na, aw kana olu dun).
12. Ka tobilikɛ tobilikɛminan nɛgɛmaw kɔnɔ, walima ka nɛgɛ kɔrɔ dɔ bila daga kɔnɔ, waati min aw bɛka shɔ, walima dumunifɛn wɛrɛ tobi, o bɛ a to nɛgɛ bɛ don dumuni na ka jolidɛsɛbana kunbɛn. Tamati fana bɛ dɔ fara dumuni nɛgɛ kan. Walasa ka nɛgɛ sɔrɔ cogo wɛrɛ la, aw bɛ se ka pɔntiw bila lenburuji la ka lɛrɛ dama kɛ. O kɔ aw bɛ sukaro dɔ kɛ a la ka tila ka a min.
13. Jamana dɔw la, denmisɛnw ka dumuni dɔw bɛ yen minnu labɛnnen don ka ban wa u da man gɛlɛn. O dumuniw ye sunbalashɔ, kɔɔrikolo, nɔnɔmugu, walima jɛgɛjalan ye. A dɔw dundala ka di ka tɛmɛ dɔw kan, nka u bɛɛ ye dumuni dafalenw ye. Ni u ɲagamina seri, sumanmugu wɛrɛw tobilen na, walima ka u kɛ dumuni wɛrɛw la, o bɛ camanba fara dumuni nafa kan, ka sɔrɔ musaka caman ma bɔ.
Dɔw bara, suman bɛ folon ka sɔrɔ ka a kɛ dumuni ye. Nka o ye fɛn kun tɛ min na, ani a bɛ baara caya. Suman folonbali dunni nafa ka bon kosɛbɛ ka tɛmɛ a folonnen kan.
Bu dɔ bɛ suman folonbali la min nafa ka bon farikolo joli la. Fu bɛ bu in na. Fari nafalan caman bɛ a la i n’a fɔ joliseginnan, sɛgɛ, farilafiyalan, zɛnki ani camini. Witamini B suguyaw bɛ a la. Bu in fana bɛ kɔnɔja fana kɛlɛ ani ka dusukunnabanaw bali. A bɛ nsɔnkunan ni kansɛri bali.
Sumanbu ka nin nafa ninnu bɛɛ de kosɔn, a ka fisa ka suman folonbali tobi ka dun. To, basi, walima dumuni fɛn o fɛn, a bɛ se ka dila ni suman folonbali ye. Siɲɛ wɛrɛ ni aw bɛ tobilikɛ, aw bɛ a lajɛ ka suman folonni to yen walasa a bu ni nafalanw bɛ to a la. Suman folonbali timiya kadi mɔgɔ caman ye, nka a bɛ se ka waati dɔɔni kɛ sani aw ka dukɔnɔmɔgɔw ka deli a la
Aw ye aw hakili to nin na: suman dɔw bɛ yen minnu folonbali tɛ se ka dun i n’a fɔ malo, alikama ni a ɲɔgɔnnaw. O suman kofɔlenw ka kan ka folon.