Kɔnɔmaya lajɛliw (peseli)

Dɔgɔtɔrɔso caman ni caman bɛ dusu don musokɔnɔmaw la u ka taa peseli kɛ tuma bɛɛ ani ka kuma u jɔrɔnakow kan kɛnɛya hukumu kɔnɔ (sani jiginni cɛ). Muso kɔnɔma minnu bɛ taa peseli la, olu bɛ fɛn caman kalan dɔgɔtɔrɔsow la minnu b’u tanga kɔnɔmaya gɛlɛyaw ma ani ka den kɛnɛmanw bange.

Tinminɛmuso bɛ se ka dɛmɛ min kɛ musokɔnɔmaw ye, o de ye ka peseli timinandiya don u la walima ka to ka t’u lajɛ u ka so. A ka fisa ka t’u lajɛ:

• siɲɛ kelen kalo o kalo kɔnɔbara kalo wɔɔrɔ fɔlɔ kɔnɔ,
• ani siɲɛ 2 kalo wolonfilanan ni seginan kɔnɔ
• ani siɲɛ kelen dɔgɔkun o dɔgɔkun kalo laban na.

Ni gɛlɛya b’o la i n’a fɔ ni yɔrɔw ka jan ɲɔgɔn na, aw bɛ se ka t’u lajɛ:

• kɔnɔ kalo sabanan;
• kɔnɔ kalo wɔɔrɔnan;
• kɔnɔ kalo 8 ni tila ani ni jiginni tuma sera.

Nin ye fɛn nafamaw ye minnu bɛ kɛ peseli senfɛ:

1. Ɲɔgɔn kunnafoni

Aw ye musokɔnɔma ɲininka a ka gɛlɛyaw n’a haminankow la. Aw y’a ɲini k’a ka kɔnɔmaya tɛmɛnen gɛlɛyaw dɔn: laban kɛra cogodi, a ye gɛlɛya minnu sɔrɔ a ka kɔnɔmaya n’a ka jiginniw waati. Aw ye ladilikanw d’a ma minnu b’a dɛmɛ walasa a ka den kɛnɛman bange:

• Dumuni nafama dunni. Aw y’a bilasira a ka dumuni nafamaw dun (aw ye sigida 11 lajɛ).
• Saniya matarafali (sigida 12 lajɛ).
• Fura tali n’a fitini tali tabaliya nafa (sɛbɛn ɲɛ Misali minnu na fura dɔw tali ye farati ye lajɛ).
• Sigarɛti ni dɔlɔ minbaliya ani dɔrɔgu tabaliya nafa (sɛbɛn ɲɛ Sigarɛtimin ni Dɔlɔmin lajɛ).
• A ka to k’a fari bɔɲɔgɔn na, k’a lafiɲɛ nka a kana fangalabaara baaraw kɛ i n’a fɔ ka doni giriman ta.
• Tetanɔsi boloci: Walasa ka den kisi nin bana in ma, muso min kɔnɔɲɛ fɔlɔ don, o ka kan ka tetanɔsi boloci kɛ kɔnɔbara kalo wɔɔrɔnan na, wolonfilanan ani seginnan na. Min delila ka tetanɔsi boloci kɛ ka tɛmɛ, o b’a kɛ a kɔnɔbara kalo wolonfilanan dɔrɔn na.
• Aw y’aw yɛrɛ tanga sumayabana ma, barisa a bɛ se ka kɛ kɔnɔtiɲɛ sababu ye walima denba yɛrɛ ka saya sababu. (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Sumayabana lajɛ.)

2. Balocogo:

Denba yecogo la, a balocogo ka ɲi wa? Jolidɛsɛ b’a la wa?

Ni jolidɛsɛ b’a la, aw bɛ balocogo ɲuman ɲɛfɔ a ye. (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Dumuni dunta fanba ani dumuni dafalanw lajɛ). N’a se b’aw ye, aw bɛ se ka joliseginfuraw d’a ma. Aw bɛ ladilikanw d’a ma minnu b’a dɛmɛ k’a yɛrɛ tanga sɔgɔmada fɛ banamisɛnniw ni nsɔnkunan ma.

A ka peseli o peseli, aw b’a girinya hakɛ jateminɛ k’o sɛbɛn k’a bila. Kɔnɔbara kalo kɔnɔntɔn na, kilogaramu segin fo kilogaramu tan n’a kunkanfɛn ka kan ka far’a girinya kan. Ni fɛn tɛ far’a girinya kan, o tɛ taamasiɲɛ ɲuman ye. N’a girinya balala ka yɛlɛ, kɔnɔ kalo labanw na, o ye tansiyɔn jugumanba taamasiɲɛ ye.

Ni peselikɛminɛ t’aw bolo, aw y’a lajɛ k’a dɔn ɲɛnayeli la ni dɔ bɛka fara muso girinya kan walima aw ka peseli kɛcogo wɛrɛɲɛɲini aw yɛrɛ ye, i n’a fɔ birikiw walima fɛn wɛrɛw aw bɛ minnu girinya hakɛ dɔn.

3. Gɛlɛya misɛnniw

Aw bɛ muso kɔnɔma ɲininka n’a bɛ deli ka gɛlɛya misɛnniw sɔrɔ a ka kɔnɔmaya waatiw la. Aw b’a ɲɛfɔ a ye fana ko nin gɛlɛya misɛn ninnu tɛ baasi ye, o kɔ, aw bɛ sɛbɛn ɲɛ Kɔnɔmaya tɔɔrɔmisɛnniw kɔnɔ ladilikanw d’a ma.

4. Kɔnɔmaya gɛlɛyabaw taamasiɲɛw

Aw bɛ gɛlɛya bɛɛ ɲɛɲini kelen-kelen minnu kofɔlen don sɛbɛn ɲɛ Kɔnɔmaya gɛlɛnyɛba taamasiɲɛw na. Aw b’a farikolo lahalayaw (joli bolicogo farikolo la) jateminɛ a ka peseliw senfɛ. O bɛn’aw dɛmɛ k’a dɔn fɛn min ka ɲi a ma n’a kɛra ko a bɛna gɛlɛya dɔw sɔrɔ kɔfɛ (i n’a fɔ musokɔnɔmaw ka tansiyɔn walima basibɔn jugumanba). Ni tansiyɔntalan b’aw bolo (aw ye sɛbɛn ɲɛ Tansiyɔn tacogo lajɛ), aw b’a ka tansiyɔn ta ka tila k’a pese. Kɛrɛn­kɛrɛnnenya la, aw b’aw sinsin nin gɛlɛyaba ninnu taamasiɲɛw de kan:

• Tansiyɔn yɛlɛli ka se 140/90 ma walima ka tɛmɛ o kan;
• Farinafalanw (protéine) hakɛ sugunɛ na;
• Dɔ ka bala ka fara musokɔnɔma girinya kan;
• Tɛgɛw ni ɲɛda tɔntɔnni;
• Kungolodimi;
• Ɲɛnɛmini ni dibi donni ɲɛ kɔrɔ;
• Kɔnɔdimi gɛlɛn.

Olu ye tansiyɔn jugumanba taamasiɲɛw ye kɔnɔmaya waati (aw ye sɛbɛn ɲɛ Kɔnɔmaya gɛlɛnyɛba taamasiɲɛw lajɛ).

Sugunɛ farinafalanw (protéine) n’a sukaro jateminɛ kalaniw walima fɛɛrɛ wɛrɛw bɛ tinminɛmuso dɔw bolo. Kɔkɔ damatɛmɛ ye tansiyɔn taamasiɲɛ ye. Sukaro caya kojugu bɛ jabɛti kofɔ. (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Sukarodunbana (jabɛtibana) lajɛ).

Ni nin taamasiɲɛ ninnu kelen o kelen yera musokɔnɔma na, aw bɛ taa n’a ye dɔgɔtɔrɔso la joona. Ani fana, aw bɛ se ka farati kɛrɛn­kɛrɛnnenw taamasiɲɛw jateminɛ (sɛbɛn ɲɛ Jiginni gɛlɛya taamasiɲɛ minnu bɛ dɔgɔtɔrɔ weleli wajibiya). Ni nin taamasiɲɛ dɔ yera muso la, a ka ɲi a ka taa jigin dɔgɔtɔrɔso la walasa a kana tɔɔrɔ sɔrɔ.

5. Den mɔcogo n’a dacogo kɔnɔ na

Muso ka peseli o peseli, aw bɛ kɔnɔbara dogidogi, walima aw b’a kɛcogo jira’a yɛrɛ la.

Kɔnɔbara bonya:

Kɔnɔbara bɛ bonya ni bolokɔniden fila dayɔrɔ hakɛ ye kalo o kalo.

Ni kɔnɔ ye kalo 4 ni tila sɔrɔ a bonya bɛ se barakun ma.

Kalo o kalo, aw bɛ kɔnɔbara bonya jateminɛ n’a bɛ bara sanfɛ walima a duguma ni bolokɔniden hakɛ min ye. Ni kɔnɔbara ka bon k’a damatɛmɛ walima n’a bonyali teliyala, a bɛ se ka kɛ filanikɔnɔ ye walima ji ka c’a kan kojugu. N’a sɔrɔla ji b’a kan kojugu, a bɛ gɛlɛya aw bolo ka den cogoya dɔn. Ji damatɛmɛ farati ka bon barisa a bɛ se ka kɛ basibɔn sababu ye jiginni waati la. Ani fana a bɛ se k’a jira ko fiɲɛ bɛ den dacogo la.

Aw b’a ɲini ka den dacogo dɔn denso kɔnɔ. N’aw y’a sɔrɔ den dalen don a kɛrɛ kan, muso ka kan ka taa dɔgɔtɔrɔso la k’a yɛrɛ lajɛ sani tin ka wuli, ka d’a kan, a bɛ se k’a kɛ opereli ye. Walasa ka den dacogo dɔn, jiginni mana surunya, aw bɛ nin taamasiɲɛ ninnu jateminɛ.

6. Den dusukun tantan kan k’a to ba kɔnɔbara la

Dusukun mankan lamɛnnan

Kɔnɔ kalo 5 kɔfɛ, aw bɛ den dusukun tantan kan jateminɛ ani den yɛrɛ lamagali. Aw bɛ se k’aw tulo da ba kɔnɔ na, nka lala, a bɛ se ka gɛlɛya k’a mankan mɛn o cogo la. Ni den dusukun mankan lamɛnnan b’aw bolo, a lamɛnni ka nɔgɔ o la kosɛbɛ (stéthoscope obstétrical); walima (aw bɛ se ka dɔ dilan aw yɛrɛ ye bɔgɔ walima yiri gɛlɛnman na), o b’aw dɛmɛ. A kɛlendon i ko jishyɔlɔlan (antonowari). Aw y’a kɛcogo lajɛ ja in na.

Walasa aw kana den dusukun mankan ni ba ta ɲagami, a ka fisa aw ka ba fana dusukun tantan kan ta nka n’aw y’a jateminɛ ko dusukun tantanni ka teli kosɛbɛ, o ye den ta ye.

N’aw ye den dusukun tantan kan mɛn ba bara kɔrɔ kalo laban kɔnɔ, o b’a jira ko den kun jiginnen don, o la a ka c’a la den bɛ na a kun kan

Ni den dusukun tantan kan bɛ mɛn kosɛbɛ ba bara ni san cɛ, o b’a jira ko den kungolo bɛ sanfɛ. O la, den bɛ na a sen kan.

Ni mɔnturu b’aw bolo, aw bɛ den dusukun tantan kan jate. Ka bɔ tantan ko kɛmɛ ni mugan na ka se kɛmɛ ni biwɔɔrɔ ma miniti kelen kɔnɔ, o ka ɲi. Nka, n’a tɛ siɲɛ kɛmɛ ni mugan bɔ miniti kelen kɔnɔ, o b’a jira ko fiɲɛ bɛ yɔrɔ dɔ la. (Lala, aw filila jate la walima aw ye ba de ta ta.) Aw bɛ ba dusukun tantanni jateminɛ fɔlɔ. N’aw ma deli a baara la, a ka gɛlɛn ka den dusukun tantan kan mɛn.

7. Aw bɛ muso kɔnɔma bilasira ka kɔn tin ɲɛ

Ni jiginni waati surunyana, aw bɛ to ka taa musokɔnɔma lajɛ. Ni den wɛrɛ b’a bolo, aw b’a ɲininka a ka tin tɛmɛnenw kuntaala la ani n’a y’a sɔrɔ a ye gɛlɛya dɔw sɔrɔ olu senfɛ. Aw b’a fɔ a ye a ka to ka lɛrɛ kelen kɛ k’a da k’a lafiɲɛ dumuni kɔfɛ. Aw bɛ ɲɛfɔli k’a ye jiginni bɛ se ka nɔgɔy’a ma cogo min (Aw ye sɛbɛn ɲɛ nataw lajɛ). Aw bɛ se ka ŋuna kɛcogo ɲuman ɲɛjira’a la walasa tin waati la, a k’a kɛ o kɛcogo la.

Aw bɛ ŋunanw ni ɲɔgɔn cɛ sɛgɛnlafiɲɛbɔ nafa ɲɛfɔ a ye.

N’aw yɛrɛ b’a dɔn ko tin bɛna gɛlɛya, aw bɛ tintɔ (muso kɔnɔma) bila ka taa dɔgɔtɔrɔso dɔ la.

8. Aw ye kunnafoniw sɛbɛn k’u mara:

Walasa k’aw ka kalow kunnafoniw sanga ɲɔgɔn ma, ani ka kɔnɔbara bonyani jateminɛ a nafa ka bon aw ka kunnafoni misɛnniw sɛbɛn ka bila. N’aw ye sɛbɛn ɲɛ yɛlɛma aw bɛ kunnafoni sɛbɛncogo misali sɔrɔ yen. Nka aw bɛ se ka misali in yɛlɛma ka kɛ aw ka faamuyali cogo ye. A bɛnnen don aw k’a sɛbɛn papiye fɛrɛlen na. Denba bɛɛ bɛ se k’a ta mara, o la peseli o peseli a bɛ taa n’a ye a fɛ dɔgɔtɔrɔso la.

📖 Gafe kɔnɔkow
← Segin kɔfɛ | Taa ɲɛfɛ →