Baga

Pɔsɔnni caman na: Aw bɛ aw teliya ka ji caman kɛ ka aw da kucukucu ka a bɔn. Aw bɛ takami bila ji la ka o ji min o bɛ baga in labɔ banakɔtaa fɛ. Ni aw bɛ a baga suguya kelen dɔn, aw bɛ katimu lajɛ sɛbɛn ɲɛ Tubabubagaw fo Furaw ni furakisɛ wɛrɛw baga la walasa ka aw ka kɛtaw dɔn.

• Ni mɔgɔkɔrɔba don: ka a ta takami garamu 50 fo ka se garamu 100 ma, ka o bila ji la ka o di a ma.
• Ni denmisɛnni don: aw bɛ a girinya hakɛ ta ka o garamu hakɛ kɛ ji la ka di a ma. Kilogaramu 1 bɛ bɛn takami garamu 1 ma ji la. Misali la ni den ye kilogaramu 10, o bɛ takami garamu 10 kɛ ji la.

Takami ye fura ye min da ka nɔgɔn kosɛbɛ wa fura ɲuman don aw ka kan ka min fara aw ka furaw kan, aw ye sɛbɛn ɲɛ Takami (bagafura) lajɛ walasa ka kunnafoni caman sɔrɔ.

Aw kana ji, takami bilalen ji la walima fɛn wɛrɛ di mɔgɔ ma min tɛka se ka ninakili ka ɲɛ walima min kirinnen don. Aw ye aw hakili to a la: a tigi ka to ka ninakili, o nafa ka bon kosɛbɛ waati bɛɛ.

A ka ca a la fɔɔnɔ tɛ a tigi dɛmɛ, wa a bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye a ma. Mɔgɔ min ye bagamafɛn min, i n’a fɔ asidiji, sɛgɛba, gazolini, taji, walima kunkobaganiji, ani fana mɔgɔ min ninakili bɛ ka fereke o tigi man kan ka a lajɛ ka fɔɔnɔ abada ka baga labɔ.

Ni aw bɛ a fɛ ka fɔɔnɔ, aw ye fɔɔnɔ teliya la baga minnen lɛri fɔlɔw kɔnɔ. Walasa fɔɔnɔ ka na, aw bɛ aw bolokɔni don aw kan kɔnɔ walima ka kutu fitini ɲɛ kelen kɔkɔji kunu.

A kunbɛncogo

Baga bɛ se ka kunbɛn. Aw bɛ bagaw ni furaw bɛɛ faranfansiya ka ɲɛ. Ka u mabɔ denmisɛnniw na, ka u bila sanfɛ walima u man kan ka bila fɛn kɔnɔ min bɛ se ka sɔgɔ. Aw kana ji walima dumunifɛn kɛ baga minɛnw kɔnɔ abada ka a dun hali ni o ye a sɔrɔ aw ye u ko ka tɛmɛ. O cogo kelen na, aw kana baga kɛ minɛn si kɔnɔ dumuni walima ji bɛ kɛ minnu kɔnɔ.

Aw ye bagamafɛn bɛɛ yɔrɔ janya denmisɛnniw la.

A ka ca a la mɔgɔw bɛ u yɛrɛ faga walima ka u yɛrɛ jogin ni baga ye. Aw ye bagamafɛnw, marifaw, ani mɔgɔfagafɛn wɛrɛw lamara ka ɲɛ, o ye fɛɛrɛ ɲumanw ye minnu bɛ se ka mɔgɔ tanga yɛrɛ faga ma. Walasa ka kunnafoni caman sɔrɔ ka mɔgɔ dɛmɛ min bɛ a fɛ ka a yɛrɛ faga, aw ye sɛbɛn ɲɛ Hakililabana minnu ka kan ka furakɛ joona lajɛ.

Tubabubagaw

Tubabubaga suguyaw: Minnu bɛ fɛnw ɲimi dɔɔni dɔɔni:

Asidimafɛnw ninnu bɛ mɔgɔ farisogo kɔrɔla jeni.

• Gazi
• Bateri ni pili
• Asidiw
• Tiyokolanw
• Sɛgɛ
• Sɛgɛba

Baga mɔgɔ kɛlɛcogo taamasiɲɛw

• Daji caman.
• Dakɔnɔ, kan, disi, furu, walima kɔdimi.
• Fɔɔnɔ.
• Dumuni kununi gɛlɛya.

Min ka kan ka kɛ

• Aw kana a ɲini ka fɔɔnɔ.
• Takami tɛ makoba ɲɛ.
• Aw ye ji caman di a tigi ma. Aw bɛ dɛmɛ ɲini.

Tajiw:

Nin fɛn kofɔlen ninnu ka jugu ni u sera fogonfogon kɔnɔ

• Esansiw
• Karibolikasidi
• Kungobagani
• Marifamugu
• Pɛntiriji
• Taji
• Sɛgɛ

Baga mɔgɔ kɛlɛcogo taamasiɲɛw

• Ninakilifereke, sɔgɔsɔgɔ, kirinni, ani halo
• Farigan
• Jali walima kirinni (min tɛ mɛn)
• Ninakili kasa bɛ se ka kɛ i n’a fɔ baga

Min ka kan ka kɛ

• Aw kana a ɲini ka fɔɔnɔ.
• Aw kana takami bila ji la ka a di a tigi ma.
• Aw bɛ ji caman di a tigi ma.
• Aw bɛ sɛgɛjiw ko ka bɔ a tigi fari ni a kunsigi la ani sɛgɛji sera fini minnu ma.
• Aw bɛ a dɛmɛ a ka ninakili sɔrɔ (Aw ye sɛbɛn ɲɛ Mɔgɔ dɛmɛcogo ka ninakili sɔrɔ lajɛ) ani ka a tigi ninakilicogo kɔlɔsi tile 2 kɔnɔ.
• Aw bɛ dɛmɛ ɲini.

Sɛgɛfunteni:

Nin fɛn kofɔlen ninnu bɛ labaara sanubɔyɔrɔw la, iziniw kɔnɔ ka baganwolow dogi, ani ka ɲinɛ faga.

U bɛ se ka sɔrɔ fiɲɛ fɛ, dumuni walima ji fɛ

Sokɔnɔ tasuma bɛ se ka a to mɔgɔ ka sisi gɛlɛn sama min bɛ bɔ fɛn jenitaw la. I bɛ se ka sisi kunaman kasa sama, gazi bɛ min na.

Baga mɔgɔ kɛlɛcogo taamasiɲɛw

• Ninakili degun
• Kunkolodimi, ɲɛnamini, ani serikabin
• Fiɲɛ kuntalajan bɛ se ka bila kunsɛmɛ na

Min ka kan ka kɛ

• Aw kana a ɲini ka fɔɔnɔ.
• Aw ye ninakili kɛcogo lajɛ ani ka dusukun tantanni lasegin, ni o ye a sɔrɔ dusukun tɛka tantan (sɛbɛn ɲɛ Mɔgɔ dɛmɛcogo ka ninakili sɔrɔ ka taa bila a ɲɛ Dusukun tantanbaliya na).
• Aw bɛ fiɲɛ di a ma ni basigi ye.
• Aw bɛ ji caman di a tigi ma.
• A bɛ se ka furakɛ ni nitarati sojɔmu (nitrate de sodium) ye ka sɔrɔ ka tiyosilifati sojɔmu (thiosulfate de sodium) da o kan (aw ye sɛbɛn ɲɛ Ni baga sera mɔgɔ kɔnɔ lajɛ).

Fɛnɲɛnamafagalan:

A bɛ sɔrɔ fɛnɲɛnamafagalan dɔw la i n’a fɔ:

• Fɛnɲɛnamafagalan min ni ji bɔlen don (malathion)
• Fɛnɲɛnamafagalan tuluma min ni ji bɔlen don (parathion)

Baga mɔgɔ kɛlɛcogo taamasiɲɛw

Nin baga ninnu bɛ se ka ninakili jɔ walima ka bana wɛrɛ lase farikolo fan bɛɛ ma.

• Dusukun tantanni sumaya, fasaw fanga dɔgɔyali, ninakiligɛlɛya.
• Nujibɔ, ɲɛjibɔ, daji bagabagabɔ.
• Kirinni.
• Ninakili kasa bɛ se ka kɛ i n’a fɔ tajimafɛn dɔ walima layi.
• Bagamafɛn in dunnen tile damadɔ kɔfɛ, a bɛ se ka bana gɛlɛn bila a tigi la, dɔgɔkun damadɔ kɔfɛ, a bɛ se ka kɛ jatigɛ kuntaalajan ye.

Min ka kan ka kɛ

• Aw bɛ jateminɛ kɛ ninakili gɛlɛya cogo la ani ka a dɛmɛ ka ninakili sɔrɔ.
• Atoropini, Atropine ye a fura ye.
• Aw bɛ takami bila ji la ka a di a tigi ma ni o ye a sɔrɔ a tɛ tɛmɛ lɛri 1 kan (sɛbɛn ɲɛ Takami, bagafura)
• Aw ye aw ko o yɔrɔ bɛɛ ani ka aw ka finiw bɔ aw la baga sera minnu ma.
• Aw bɛ kirinni furakɛ ni jazepamu (diazepam) ye (aw ye sɛbɛn ɲɛ Jazepamu, Diazépam lajɛ).

Binfagalanw:

• Parakuwa (paraquat), Garamɔkizɔni (gramoxone), Sikuloni (Cyclone), Hɛribikili (Herbikill), Dɛkisitoroni (Dextrone)
• Gilifosati (glyphosate, ani izinitigiw ka tɔgɔ caman wɛrɛw)

Bagamafɛn bɛ se ka don mɔgɔ wolo fɛ, walima a kununi, o ye farati ba ye.

Baga mɔgɔ kɛlɛcogo taamasiɲɛw

• Ninakiliko gɛlɛya (min bɛ se ka kɛ tile damadɔw kɔfɛ).
• Dadimi.
• Sugunɛ bɛ bilen walima ka kɛ nɛrɛ ye, sugunɛ bɛ dɔgɔya walima a tɛ sɔrɔ (o bɛ a jira ko komokili tɛka baarakɛ ka ɲɛ, faratiba).
• Ni binfagalan cayara, a bɛ da, kankɔnɔnabɔsi, ka kɔnɔdimi ni ninakiliko gɛlɛya bila a tigi la.

Min ka kan ka kɛ

• Aw bɛ jateminɛ kɛninakili gɛlɛya cogo la ani ka a dɛmɛ ka ninakili sɔrɔ.
• Aw bɛ takami bila ji la ka a di a tigi ma (sɛbɛn ɲɛ Takami, bagafura).
• Aw bɛ dɛmɛ ɲini.

Furaw ni furakisɛ wɛrɛw baga

Jolisegin furaw:

Fura hakɛ tata dantɛmɛni, o ka jugu furu ni nugu ma.

• Silifati fere
• Feru gulukonati
• Musokɔnɔmaw ka witaminiw
• Witamini caman furakisɛlama walima a jilama

Fura tata hakɛ dantɛmɛnen taamasiɲɛw

• Dimi, fɔɔnɔ walima joli fɔɔnɔ yɛrɛ, kɔnɔboli, ɲɛnamini.
• Yɔrɔninkelen kirinni walima bana bɛ segin tile 2 kɔfɛ.

Aw ka kan ka mun ka o tigilamɔgɔ dɛmɛ

• Kɔ ka fɔɔnɔ bɛ caman bɔ baga fanga la.
• Aw bɛ ji caman di ma.
• Takami (gazi) ka jugu a ma.
• Deferɔkizamini, Déféroxamine ye a fura dɔ ye.
• Aw ninakili jateminɛ

Parasetamɔli

• Asetaminofɛni (Panadɔli, Panadol, Korosini, Crocin, ani izinitigiw ka tɔgɔw wɛrɛw)
• Fura ɲagaminen caman nɛnɛfuraw ni dimimadafuraw

Fura tata hakɛ dantɛmɛni ka jugu biɲɛ ma

Fura tata hakɛ dantɛmɛnen taamasiɲɛw

• Dusuɲugun, wɔsili farikolo ɲɛ jɛyali ani a sɛgɛn.
• O kɔfɛ a bɛ se ka kɛ biɲɛdimi ye, sayi, nɛrɛmuguma ɲɛnamini walima ka joli bɔ sugunɛ fɛ.

Aw ka kan ka mun kɛ ka o tigilamɔgɔ dɛmɛ

• Ni aw bɛ se ka fɛɛrɛ kɛ a tigi ka fɔɔnɔ, o bɛ se ka dɔ bɔ tɔɔrɔ la.
• Aw bɛ takami bila ji la, ka o ji caman di a tigi ma.
• Asetilisisiteyini, acétylcystéine ye a lakari dɔ ye

Fura minnu bɛ mɔgɔ bɔ a hakili kan

• Mɔrifɛni
• Eroyini
• Ɔkisikodɔni
• Metadɔni
• Opiyɔmu
• Dimimadafuraw wɛrɛw minnu fanga ka bon.

Fura tata hakɛ dantɛmɛnen bɛ se ka ninakili jɔ.

Fura tata hakɛ dantɛmɛnen taamasiɲɛw

• Hakili goya, yɛlɛmabolo sumayali, ninakilidegun walima a jɔli.

Aw ka kan ka mun kɛ ka o tigilamɔgɔ dɛmɛ

• Ni mɔgɔ tɛ fiɲɛ sama ka a bila siɲɛ 12 miniti kɔnɔ, aw bɛ a tigi dɛmɛ a ka ninakili ka ɲɛ (aw ye sɛbɛn ɲɛ Mɔgɔ dɛmɛcogo ka ninakili sɔrɔ lajɛ).
• Nalɔkizɔni, Naloxone ye a lakari ye.
• Aw kana to a tigi ka ji min walima a ka dumuni kɛ, fo a ka ninakili ka ɲɛ.

Dɔlɔ

Dɔlɔ minni damatɛmɛni bɛ se ka mɔgɔ ninakili jɔ.

Fura tata hakɛ dantɛmɛnen taamasiɲɛw

• Fɔɔnɔ
• Ɲɛnamini
• Kirinni
• Ninakili sumaya walima a tigɛtigɛli.
• Hakili yɛlɛma
• Kirinni, ɲɛnamini, hakili yɛlɛma, ninakili tigɛtigɛ, a tigi bɛ kɛ i n’a fɔ banabagatɔ, o fana bɛ se ka kɛ jabɛti juguman taamasiɲɛ ye (aw ye sɛbɛn ɲɛ Ka kɔn Sukarodunbana ma lajɛ).

Aw ka kan ka mun kɛ ka o tigilamɔgɔ dɛmɛ

• Aw bɛ a tigi ninakilicogo jateminɛ ani ka a dɛmɛ ka ninakili.
• Aw bɛ a tigi yɛlɛma a fan kelen kan a fɔɔnɔtɔ kana kirin.
• Aw ka kan ka a to funteni na.
• Ni a bɛ se ka ji min, aw bɛ ji di a ma min bɛ a farilaji nɔlabila (sɛbɛn ɲɛ Kɛnɛyaji).

📖 Gafe kɔnɔkow
← Segin kɔfɛ | Taa ɲɛfɛ →